344
bir çox hallarda onun neqativ emosiyalarının cilovlanmasına əngəl
də ola bilmir. Elm isə rasionaldır və birbaşa tərbiyə ilə məşğul
olmur, dolayısı ilə prosesə təsir göstərir, yəni bilgilərin beyində
çəkisi artdıqca, qəlb, ürək də mütənasib olaraq cilalanır. (Eyni
zamanda, görkəmli alim Xudu Məmmədovun yazdığı kimi elm və
sənət insanın daxili dünyasında vəhdətdə və dəngəli bərqərar
olanda qoşa qanad timsallıdır [4]. Ələlxüsus da patriotizm
tərbiyəsinə elmin təsir imkanları böyükdür. Heç şübhəsiz, mühitin
də tərbiyə prosesinə təsiri az deyil (“İnsanlar valideynlərindən çox
zəmanələrinə bənzərlər ”, Həzrət Əli).
XIX əsrin insanlarına nisbətən XX əsrin insanları daha ağıllı
idi, daha çox kitablar yazılıb oxunmuş, daha çox sənət nümunələri
yaranmışdı. Bəs nədən dünyanın ən qanlı savaşlarını (1914-18 -
birinci; 1939-45 - ikinci cahan savaşları) XX əsrin nisbətən ağıllı
insanları saldı. Heç kim onu da deyə bilməz ki, üçüncü cahan
savaşı olmayacaq. Dövlətlərin hərbi hazırlıqları belə deməyə tam
əsas verir ki, üçüncü cahan savaşı olsa yer üzü və insan qarışıq
bütün canlı varlıq daha böyük fəlakətə məruz qalacaq. Elm, sənət,
mühit insanları tərbiyə edə bilmir? Çatışmayan nədir? Deyəsən
bəşəriyyətin son zamanlara qədər elə də önəm vermədiyi bir
məsələ var, ünsiyyət, münasibət: insanlararası, millətlərarası,
dövlətlərarası, sivilizasiyalararası, insan-təbiət və s. Münasibətlər
o deməkdir ki, fərdlər, millətlər, dövlətlər, sivilizasiyalararası
dialoq qurulur, razılaşmalar, konsensuslar əldə edilir, deməli
münaqişələrə az yer qalır, yaxud heç imkan verilmir. II Dünya
müharibəsindən sonra Avropa dövlətləri Avropa Birləşmiş Ştatları
halına gəldi - Avropa Şurası, Avropa Birliyi kimi qurumlar
yarandı. Bu ilk növbədə dialoq, sonrakı mərhələdə isə razılıq,
konsensus mühitinin yaranması demək idi. Avropada tərəqqinin,
stabilliyin, istiqrarın, vahid valyuta, gömrük, iqtisadi, siyasi,
təhsil, elm məkanının yaranmasında və hələ ki, inteqrasiya
proseslərinin uğurla davam etməsində, heç şübhəsiz, bu amilin,
yəni yeni fəlsəfəyə dayanan münasibətlərin, konsensusun yeri
əvəzsizdir.
345
Ünsiyyət və münasibət məsələsindən sonra “tarix və onun
analizi”nə, “metatarixə” bir də nəzər salanda maraqlı bir mənzərə
açılır: tarix qarışıq bütün elmlər, elmi tədqiqatlar öncə kulturoloji
hadisədir, üzü mədəniyyətə tərəf istiqamətlənib, mədəniyyətin
bətnində bərqərar olub. İnsanlığın ali məqsədi hər zaman daha
kamil, daha mənəviyyatlı, daha mədəni və tərbiyəli insan yetiş-
dirmək olub. Milli yaradıcılıqların, mədəniyyətlərin ali məhsulları
sayılan dövlətlər də buna görə qurulub, fəlsəfə də, ondan törəyən
siyasət, hüquq və digər elmlər də daha mükəmməl insan, siyasi
sistem, insan haqq və azadlıqları istiqamətində axtarışları,
mübarizəni buna görə aparıb. Hətta böyük müharibələrin də
böyük mədəniyyətlərin yayılmasını təmin etməkdən dolayı aparıl-
dığını təsdiq edən faktlar az deyil. Roma İmperiyasının, faşizm və
kommunizmin yaranmasına və böyüməsinə impuls verən başlıca
amil “üstün və faydalı mədəniyyətin”, ideologiyanın yayılması
məsələsi idi.
Müharibələrdən söz düşmüşkən onu da xatırladaq ki, onlar
həm də elmi, texnikanı, texnologiyanı inkişaf etdirir. Təbabət,
kimya, riyaziyyat, fizika, politologiya, beynəlxalq münasibətlər
(geopolitika elmini də məhz müharibələr yaratdı) və s. elm sahə-
lərində XX əsrdəki böyük kəşflərin təkanvericisinin iki dünya
müharibəsi olduğunu heç kim inkar edə bilməz. Bu müharibələr
olmasaydı nüvə texnologiyası, atom fizikası bu qədər sürətlə in-
kişaf edə bilməzdi. Müharibə milli özünüdərk prosesinə də ağla-
gəlməz dərəcədə təkan verir. Rusiya filosofu N. Berdyayev “Ru-
siyanın taleyi” kitabında yazırdı ki, müharibənin zorakı maarif-
ləndirmə gücü və məntiqi var, onlar bir çox hallarda akade-
miyaların 20 ilə görə bilmədiyi işləri bir ilə görürlər [5]. Əlbəttə
söhbət müharibənin təqdir olunmasından deyil, gerçəklikdən, yəni
onların elmin inkişafına şiddətli təsirindən gedir. Bu baxımdan
elmdən, elmşünaslıqdan bəhs edərkən elmlərin inkişafına təkan
verən, bir sıra hallarda yeni elm sahələri yaradan müharibə amilini
də unutmaq olmaz.
346
İstər bəşər tarixinin keçib gəldiyi yola və insanlar tərəfindən
yaradılanlara, istərsə də konkret olaraq müharibələrə bir qədər
fərqli rakursdan baxanda hökmən insan amili nəzər nöqtəsinə gəlir
və fəlsəfə daxil bütün elmlərin, bütün zamanlarda bir məcraya
yönəldiyi görünür. Bu daha ümumi, hətta daha universal
mədəniyyət məcrasıdır.
Ezoterizm, ekzoterizm
Qədim Misirdə elmlər iki qismə bölünüb: iç, yəni görün-
məyən dünya (ezoterizm); dış, yəni görünən dünya (ekzoterizm)
haqqında elmlər (bax: Eduard Şure “Böyük ziyalılar” [6]. Görünən
dünya haqqında olan elmləri bir kənara qoyub, diqqəti ezoterizm
üzərində cəmləyək. Adından da bəlli olduğu kimi burada söhbətin
ruh, şüur, duyğu, hiss, fəhm, nəfs, psixika və s kimi məsələlərdən
getdiyi aydın olur. Elmi bilgilərin formalaşması mexanizmi
haqqında elmşünaslıqdakı populyar yanaşma belədir: canlı
seyrdən mücərrəd təfəkkürə, oradan da praktikaya. Bilgilər
praktikada yoxlanıldıqdan sonra gerçək və yaxud ona yaxın olub-
olmamsı barədə öz təsdiqini tapır. Lakin parapsixologiya və
ekstrasensor hadisələr bu ənənəvi yanaşmadan xeyli dərəcədə
fərqlidir. Elə bu səbəbdən də elmi bilgilərin meydana gəlməsi,
elmin yaranması mexanizmlərindən bəhs olunanda bu məsələlər
də müzakirəyə və diqqətə layiq məsələlər kimi nəzərdən
keçirilməlidir. Heç kimə sirr deyil ki, cinayəti kriminalist elmi
əsaslar və prinsiplərlə təhqiq edir. Bu zaman müxtəlif qurğuların
və məntiqin köməyi ilə çoxsaylı müşahidələr, analizlər, labarator
müayinələr aparılır, faktlar toplanılır, nəhayət yekun mülahizələr
söylənilir, qərar verilir. Lakin ekstrasens bunların heç birisini
etmədən (yaxud bəzilərini qismən etməklə) baş vermiş hadisə
haqqında daha dəqiq informasiya, bilgi verir (iddia etdikləri kimi
çox vaxt ilkin qaynaqdan), heç məntiqin köməyinə də əl atmır.
Canlı seyr olmadan təfəkkürə ilkin məlumat necə və nəyin
vasitəsilə daxil olur, praktik əməliyyat aparılmadan bilginin
həqiqiliyi necə sübuta yetirilir. Yaxud Volf Messinq kəşfiyyatçı
Dostları ilə paylaş: |