34
ΙΙ Dünya müharibəsində könüllü almanların tərəfinə keçən
mayor Ə. F. Düdənginski müharibədə əsir düşən azərbaycanlıların
sayının 150 minə çatdığını göstərir [169,15-30.05.1992; 12-
30.06.1992]. Bu hərbçilərdən müharibə qurtardıqdan sonra vətənə
dönməyənlərin sayı barədə də müxtəlif mülahizələr mövcüddur.
“Xəlil” imzasıyla “Azərbaycan” (Ankara)
dərgisində məqalə dərc
etdirən mühacirlərimizdən bir nəfəri 1920-ci ildən keçən 50 il
ərzində Türkiyədə 50 mindən artıq Azərbaycan mühacirinin
məskunlaşdığını göstərir [32, N-208, 1973]. Sabiq DTK əməkdaşı
Ə. Hüseynbəyli isə “Mühacirlər” əsərində müharibədən sonra 30
min azərbaycanlının vətənə qayıtmaqdan imtina edərək müxtəlif
xarici ölkələrdə qaldığını bildirir [380, s.45].
Lakin, təəssüflər olsun ki, mənbəşünaslıqda Azərbaycan
mühacirlərinin ümumi sayı barədə dəqiq məlumata təsadüf et-
mirik. Buna baxmayaraq bir sıra faktların və söylənilən müla-
hizələrin yekunu kimi belə qənaətə gəlmək olar ki, 1920-ci ildən
sonra ΙΙ Dünya müharibəsi başlayana qədər ölkəni zaman-zaman
tərk edənlərin sayı orta hesabla 50 mindən az deyildi.
Beləliklə, 1920-ci il 27 aprel istilası ilə başlanan müha-
cirətin yeni mərhələsi öz coğrafiyasının genişliyinə, istiqamət-
lərinin çoxşaxəliliyinə, kəmiyyətinə görə özündən əvvəlkilərdən
çox böyük və daha kütləvi idi.
35
1. 3. 27 aprel işğalından sonra Azərbaycanda
ümumi vəziyyət, üsyanlar və kəndli hərəkatı
1920-ci il aprelin 27-si, saat 12.00-da Azərbaycan parlamenti,
AKP (b) MK-sı və RSDFP Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı
Bürosundan hakimiyyətin təhvil verilməsi barədə ultimatum aldı.
“Bolşeviklər on iki saat ərzində hakimiyyətin təslim edil-
məyəcəyi təqdirdə Bakı proletariatının amansız mübarizəyə
başlayacağını” bildirildilər. Martın axırlarında ermənilərin Qara-
bağda yenidən qırğın törətmələri, Bakıda bolşeviklərin ifrat
dərəcədə radikallaşması, 1918-ci il hərbi və digər yardımlarla
osmanlılara hörmətin, sevginin daha da artması zəminində Xəlil
Paşa başda olmaqla bir qrup türk hərbçisinin bolşeviklərlə
yaxınlığı və XΙ Ordunun Bakıya girmədən Ermənistandan keçərək
Anadoluya köməyə getməsi, lakin Müsavat hökumətinin bu işə
əngəl törətməsi barədə yayılan söz-söhbətlərlə vəziyyətin xeyli
gərginləşdirildiyi bir şəraitdə ultimatum məsələsinin ortaya
çıxması, arxasınca isə XΙ Ordunun sərhədi keçməsi barədə Xaç-
mazdan teleqram alınması hakimiyyət dairələrində əməli-başlı
çaşqınlıq yaratdı (Ş. Rüstəmbəyli isə bundan əvvəl Yalamadan
eyni mətnli teleqram alaraq M. Ə. Rəsulzadəni, F. X. Xoyskini, N.
Yusifbəylini və Gəncə valisini məsələdən xəbərdar etmişdi) [340,
N-16,1933]. Vəziyyətdən çıxış yolu kimi Müdafiə naziri S.
Mehmandarova geniş səlahiyyətlər verməklə ölkənin müdafiəsini
təşkil etmək tövsiyə olundusa da, nazir milli ordu hissələrinin
əsasən Qarabağda döyüşdüyünü və ümumiyyətlə yaranmış
şəraitdə müqavimətin müsbət bir nəticə verəcəyinə inanmadığını
bildirdi.
Axşam saat 11.00-da Azərbaycan parlamenti özünün son
iclasına toplandı. M. Ə. Rəsulzadə, Ş. Rüstəmbəyli və başqa