“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
347 
kimi hazırlaşdırdığı rus gənclərinin hamısının müharibədə həlak 
olacağını,  Vanqa  “Kursk”  atom  sualtı  qayığının  okeanda 
batacağını xeyli əvvəl haradan, nəyin köməyi ilə bilirdi. Seyrsiz, 
təhlilsiz,  təcrübə  və  eksperiment  aparılmadan  bu  məlumatlar 
onlara  haradan  gəlir,  kim  tərəfindən  verilir.  Təsadüfən 
xatırlamadığımız ezoterizm deyir ki, bilgilər təkcə “canlı seyrdən 
mücərrəd  təfəkkürə,  oradan  da  praktikaya”  yolu  ilə  meydana 
gəlmir, eyni zamanda bizim çox vaxt qəbul edə bilmədiyimiz və 
bəzən bilərəkdən qəbul etmək istəmədiyimiz, dinlərin də o qədər 
xoşlanmadığı  fərqli  yol,  mexanizm  də  var.  Ona  görə  bilgilərin, 
paralel  şəkildə  canlı  seyrin,  məntiqin,  praktikanın    köməyi  ilə 
mərhələ-mərhələ  formalaşmasını  və  onların  heç  birinin  iştirakı 
olmadan  bilinməyən,  görünməyən,  axıra  qədər  dərk  olunmayan 
nəsnələrin vasitəsilə birbaşa formalaşmasını qəbul etmək,  yaxud 
bizim  bilmədiyimiz  daha  dərin  və  xeyli  dərəcədə  indikilərdən 
fərqli başqa bir mexanizmin olduğunu qəbul etmək, eyni zamanda 
ona vaqif olmaq üçün çalışmaq lazımdır. 
Elmi  öyrənmək,  onu  praktikaya  tətbiq  etməyi  bacarmaq 
üçün, heç şübhəsiz gərgin zəhmət çəkmək, intensiv mütaliə etmək, 
yeniliklərə  daim  bələd  olmaq  gərəkdir.  Lakin,  bir  suala  da  daha 
ciddi cavab axtarmaq tələb olunur: əsrdən-əsrə yazılan kitabların, 
edilən  elmi  kəşflərin,  mütaliənin  və  mütaliə  edənlərin,  mütaliə 
imkanlarının sayının böyük sürətlə artmasına baxmayaraq, nədən 
hələ  də  VII  əsrdə  ərsəyə  gələn  “Quran”dan  kamil  kitab  ortada 
yoxdur.  Doğrudanmı  mütaliə  belə  gərəksiz  bir  şeydir. 
Doğrudanmı məlumat, bilgi bizdən asılı olmayaraq haradasa, hər 
zaman mövcuddur, sadəcə “kosmosa çıxışı olanlar” bu bilgiləri ala 
bilir,  başqa  sözlə  kəşflər  onlara  verilir.  Elmi  biliklərin  əldə 
edilməsi,  zaman-zaman  toplanması,  elmlərin  yeni-yeni  kəşflərlə 
zənginləşməsi, yeni elm sahələrinin yaranması mexanizmi, yolları  
barədə, görünür hələ xeyli düşünməyə ehtiyac var. 
Dil və üslub 
 
Professor S. Xəlilovun əvvəlki kitabları nisbətən mürəkkəb, 
bəzi hallarda ağırlaşdırılmış akademik üslubda yazılıb. Amma bu 

---

 
 
348 
kitabda  türkcəmizin  gözəlliklərindən,  bölgə  dialektlərindən,  bir 
sıra  hallarda  şivələrdən  təcrübəli  bir  yazar  ustalığı  ilə  istifadə 
olunub. Hiss olunur ki, müəllif əsərin dilinə ayrıca diqqət yetirib.  
Dildən söhbət düşmüşkən, monoqrafiyanın maraqlı bölmə-
lərindən biri də dil, təfəkkür və üslubla bağlı olan bölmədir. Dil 
doğrudan mürəkkəb və sehrli, allahın möcüzələrindən sayılan bir 
məsələdir.  Hərf,  söz,  dil,  nitq,  təfəkkür,  məntiq  və  onların  bir-
birlərinə  bağlılığı  haqqında  nə  qədər  araşdırma  aparılsa  da 
qaranlıq  qalan  mətləblər  hələ  çoxdur.  Hərflərin,  sözlərin  tarixi 
(heç  şübhəsiz,  onların  hamısı  bir  gecədə  yaranmayıb),  hərf  və 
sözlərin eyni  zamanda verbal  və  vizual  olması, sözlərin şəkilsiz 
beyinə daxil ola bilməməsi  və s. kimi məsələlər, xeyli tədqiqatlar 
aparılsa  da  hələ  qaranlıq  qalır.  Hegel  “Estetika”  [7]  əsərində 
yazırdı  ki,  Mesner    dünyada  insanın  tanıdıqları  şeylərdən  elə 
birisini  tapmağa  çalışırdı  ki,  onun  adı  çəkiləndə  şəkli,  modeli 
şüurda əks olunmamış olsun.  Bu axtarışlar Mesneri dəli olmaq 
həddinə  çatdırdı  və  o  bir  daha  sözügedən  məsələ  barədə  düşün-
mədi. Doğrudan da, hətta insanın heç zaman görmədiyi, Allah, ruh 
haqqında  belə  vizual  təsəvvürü  var  və  hər  ikisi  haqqında 
insanlarda formalaşan təsəvvürlər demək olar ki, üst-üstə düşür. 
Məsələn,  filmlərdə  ruhun  görüntülərini  seyr  edən  insan  kinoya 
baxana  qədər  onun  məhz  belə  olduğu  qənaətinə  gəlir.  Yaxud, 
Hegelin  də  yazdığı  kimi  hamıda  allah  haqqında  təsəvvürlər 
eynidir:  o,  uca  boyludur,  sifəti  nurludur,  ağ  paltardadır,  kişidir, 
gənc  deyil  və  s.  Buradan  belə  bir  nəticə  çıxır  ki,  sözlər  verbal 
olduğu qədər də vizualdır, eyni zamanda söz, geniş mənada isə dil 
(orqan nəzərdə tutulmur) təkcə təfəkkürü ifadə etmir, həm də onu 
modelləşdirir.  Görünür  sözlər  beyində  eyni  vaxtda  iki  yaddaş 
kamerasında bərqərar olur: həm verbal, həm də vizual variantda. 
İnsan  ikinci  dili  öyrənəndə  də  paralel  şəkildə  birinci  öyrəndiyi 
dildəki  sözlərin həm  verbal  formasına, həm  də  vizual  formasına 
istinad  edir.  Heç  kim  almanca  alma  sözünü  öyrənəndə  öz  dili 
vasitəsilə  beynində  şəkli  cizilən  almanı  deyil,  gavalını  xəyalına 
gətirmir.  Hətta  bu  gerçəkliyi  nəzərə  alan  bir  sıra  mütəxəssislər 

---

 
 
349 
insana ilk növbədə öz ana dilinin öyrədilməsini məsləhət görürlər. 
Gələcəkdə  insanın  ümumi  tərbiyəsində,  mənəviyyatında, 
psixikasında hansı izlər buraxa biləcək bu problem də hələ kifayət 
qədər  yaxşı  öyrənilmədiyindən  linqvistləri,  psixolinqvistləri 
narahat edir.  
Digər bir məsələ elmi üslubla bağlıdır. Azərbaycanda hakim 
elmi  üslub  Rusiyadan  gələn,  rusların  da  almanlardan  aldığı  çox 
mürəkkəb akademik üslubdur. Sovet dövründə araşdırmaçılar bir 
qayda  olaraq  dissertasiyaları  mürəkkəb  akademik  üslubda 
yazmağa  çalışırdılar.  Bu  ənənə  indi  də  qalmaqdadır.  Fikri  ifadə 
etmək  üçün  onu  doğrudanmı  mürəkkəb  şəklə  salmaq  lazımdır? 
Akademik  üslub  sadə,  bir  qədər  bədii  və  obrazlı  ola  bilməzmi? 
Türk dili obrazlı, metaforaları, sadə, cümlə quruluşlarını sevən bir 
dildir.  Düşüncəmə  görə  elmi  dilimiz  də  elə  bu  cür  olmalıdır. 
Sadəcə,  başqa  ağıllı  xalqlar  kimi    biz  də  hər  zaman  dilimizin 
inkişafı qayğısına qalmalıyıq. Necə? Bizim nümunəmizdə başlıca 
yol  odur  ki,  dünyadakı  türk  dilli  xalqların  (həm  də  onların 
qonşuluğunda  yaşayan  etnosların)  dilində  olan,  hamının  anlaya 
bildiyi sözləri bütün türk dilli xalqlar öz leksikonuna daxil etsin. 
Bu yolla dilimizin xeyli dərəcədə yad sözlərdən təmizlənəcəyinə 
və zənginləşəcəyinə inanıram. Məsələn, bizim işlətdiyimiz alınma 
“sərnişin”  sözü  əksər  türk  dilli  xalqlarda  “yolçu”    kimi  işlənir. 
Niyə  bu  və  ya  bu  kimi  çoxsaylı  ortaq  türk  sözləri  tapılıb  ortaq 
orfoqrafiya lüğəti hazırlanmasın, türk dilinin söz ehtiyatı artmasın, 
türk dilli xalqların həm bədii ədəbiyyat, elmi ədəbiyyat alanında 
bir-birlərini  anlamaları  asanlaşmasın,  türk  dilinin  bədii  və  elmi 
meydanı genişlənməsin, dünya üzərində nüfuzu daha da artmasın? 
Hər  türk  dilli  xalqın  bir  dilçi  alimindən  ibarət  formalaşan 
komissiya bu işi həll edə bilməzmi? 
Məşhur  türkoloq  professor  Laszlo  Rasonyi  “Tarihde 
türklük” kitabında türk dilinin inkişaf tarixini 4 mərhələyə bölür 
və  sonuncu  mərhələdə  bu  dilin  təmizliyini  qoruya  bilmədiyinə 
təəssüflənirdi: “Türk edebi dili daha sonraları arılığını mühafaza 
ede  bilmemiştir.  Bir  sıra  lüzumsuz  Arapça  ve  Farsça  unsurlarla 

---