“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
356 5. Бердяев Н. Судьба Росии, Москва, 1918 6. Шюре Э. Великие Посвященные. Калуга: Типография Губернской Земской Управы, 1914 7. Гегель Г.В.Ф. Эстетика: в 4-т. Т.2. М., 1970 8. Rasonyi L. Tarihte türklük. Ankara 1993, s. 19-20 9. http://www.zerkalo.az/2011-05-11/partnerstvo/19335p1-read 10. Xəlilov S. Elm haqqında elm, Bakı, Azərbaycan Universiteti, 2011, s. 221 11. Xəlilov S. Elm haqqında elm, Bakı, Azərbaycan Univer- siteti, 2011, s. 224 Cənub Qafqazda inteqrasiyaya müqavimətin qaynaqları 357 Giriş əvəzi Nə üçün yüz ildir ki, Cənub Qafqazda milli dövlətlərin formalaşması prosesi stabil bir məcraya düşə bilmir? Nəyə görə Ermənistan öz qonşularına ərazi iddialarından əl çəkmir və bölgənin təhlükəsizliyini, stabilliyini daim təhdid edir, kənar güclərin asan müdaxiləsinə imkanlar yaradır? Erməni milli maraqlarında separatizmə rəvac verən, bölgənin Qərbə inteqrasiyasına əngəl olan ideyalar, prinsiplər hansılardır? Ermənistan dövlətinin yaranması prosesi Ermənistan dövlətinin yaranması ideyası ilk dəfə 1878-ci ildə kiçik Asiyada yaşayan ermənilər tərəfindən ortaya atıldı [1]. Bu ideyanın müəllifi Vandakı məktəblərdən birinin direktoru Partuqalyan sayılır. Mövcud ideyanı gerçəkləşdirmək üçün o, “Armenistov” adlı partiya yaratmaq istəyirdi. Lakin Partuqalyan Vanda öz məqsədinə nail ola bilmədiyindən Marselə köçdü və üç- dörd il sonra “Armenistov” təşkilatı, bu təşkilatın eyni adlı qəzeti yaradıldı. 1896-cı ildə təşkilatın başçısı Avetisyan Terlimizyan öz planını bütün ermənilərin Katalikosuna təqdim etdi. Hələ 1893-cü ildə Tiflisdə başqa bir gizli erməni təşkilatı fəaliyyət göstərirdi. “Qnçak” adlanan bu təşkilat öz proqramında bildirirdi ki, Osmanlı ermənilərinin durumu çox ağırdır, ona görə nicat azadlıq hərəkatına başlamaq, sosial cəmiyyət qurmaqdadır. “Qnçak” fəaliyyət istiqamətlərində üç hədəfi əsas götürmüşdü: 1. Osmanlı ermənilərinin müstəqilliyinə nail olmaq 2. Daha sonra rus, fars ermənilərinin müstəqilliyinə çalışmaq 3. Yekun olaraq müstəqil erməni ittifaqını qurmaq, sosial ədalətə dayanan respublika yaratmaq [2]. 358 Lakin cəmiyyət Tiflisdə uzun müddət fəaliyyət göstərə bilmədi və 1893-cü ilin sonlarında Londona köçdü. 1895-ci ildə isə artıq “Qnçak”ın Yelizavetpolda, Şuşada, Aleksandropolda, Qarsda, Batumda, Axalsıxda, Bakıda, Borjomda, Vladiqafqazda gizli komitələri fəaliyyət göstərirdi. 1890-cı illərin əvvəllərində daha iki erməni təşkilatı yaradılmışdı. Bunlar, mərkəzləri Avropada yerləşən, lakin Osmanlıda və Qafqazda yerli komitələri qurulan “Krıv” və “Droşak” idi. 1896-cı ilin oktyabrında London, 1897-ci il 13 yanvar, 1898- ci il 7 yanvar Tiflis qurultaylarında “Armenistov”, “Qnçak”, “Krıv”, “Droşak” təşkilatları birləşərək Erməni İnqilab Komitəsini (Daşnaksütun) yaratdılar. Gizli erməni təşkilatlarının hamısı: - Dünya erməniləri arasında dostluq, həmrəylik təbliğatı aparır; - Ermənilər yaşayan bütün ərazilərdə dərnəklər yaradır; - Silahlı üsyanlar hazırlayırdı. Ermənilər bütün dünyada yaşayan imkanlı ermənilərdən pul toplayıb qəzetlər çıxarır, silahlar alır, hərbi dəstələr düzəldirdilər. Təkcə “Armenistov” təşkilatının nəzdində fəaliyyət göstərən hərbi dəstənin mindən artıq üzvü var idi. 1896-cı ildə Vanda ermənilər qanlı qırğın törətdilər – yerli əhaliyə, yəni türklərə, kürdlərə divan tutmağa başladılar. Türklər və kürdlər də öz növbəsində erməniləri əzişdirməyə girişdilər, nəticədə Vandakı aktiv ermənilərin böyük əksəriyyəti qaçıb Qafqaza dağılışdı. Bu olayları törətməkdə ermənilərin əsas məqsədi Avropanın diqqətini erməni probleminə yönəltmək, Osmanlının çökməsinə çalışan Qərb dövlətlərindən dəstək almaq idi. 1896-cı il hadisələri “Armenistov” üçün də ciddi əhəmiyyət kəsb edirdi. Çünki Osmanlıdan Rusiyaya qaçan ermənilər “Armenistov”un ətrafında cəmləşərək daha da radikallaşdılar və 359 partiyanın yeni proqramını hazırladılar. Bu proqramda “linç qanunu”na da icazə verilir və yeni daha amansız silahlı üsyanlar qaldırmaq nəzərdə tutulurdu. Osmanlıdan sıxışdırılan ermənilər əvvəlcə, get-gedə zəifləməkdə olan Rusiyanın hakim dairələrində narahatlıq doğururdu. Polkovnik Debil (Tiflis Quberniyası Jandarm idarəsi) Qafqazdakı Mülki hissənin baş rəisliyinə göndərdiyi arayışda yazırdı ki, ermənilər silahlı üsyanlara və inqilablara hazırlaşır. Onların proqramlarına görə istəkləri yerinə yetirilməyəcəyi təqdirdə nə Osmanlıda, nə İranda, nə də Rusiyada (yəni Qafqazlarda – X.İ) sakitləşməyəcəklər. Bu millətin istəkləri, hərisliyi cilovlanmalıdır [3]. 11 may, 1905-ci ildə isə ermənilər böyük hay-küyə səbəb olan terror aksiyası törtdilər. Bakı general- qubernatoru Nakaşidze Parapet bağının yanında ekipaja atılan bomba partlayışından həlak oldu. Bakı jandarm idarəsinin rəisi Quroviç Peterburqa verdiyi yazılı məlumatda göstərirdi ki, bu terror aksiyası Daşnaksütunun Bakı MK-sı tərəfindən törədilib, məqsəd isə şəhərdə qarışıqlıq salmaqdır [4]. Az sonra ermənilər terror aksiyasına görə məsuliyyəti boyunlarına götürdülər və bəyannamə yaydılar. Sənəddə deyilirdi: Biz bu “məhkəməni”, “ədaləti” çoxdan gözləyirdik. Artıq 10 gündür ki, Bakı qubernatoru yoxdur, amma əbədi ədalət var. O, bu dəfə də erməni inqilabçılarının əliylə təzahür etdi (Erməni İnqilab Federasiyası). XX yüzilin əvvəlində ermənilərin tez-tez silahlı üsyanlar, basqınlar, qırğınlar və talanlar, qanlı terrorlar törətdiyini və bu sahədə get-gedə fəallaşdığını, mütəşəkkil hala gəldiyini görən Rusiya, Osmanlıdan fərqli olaraq onlardan alət kimi istifadə etməyə üstünlük verirdi (əslində ermənilər məqsədli şəkildə bu yöndə fəaliyyət göstərməklə Rusiyaya özlərinin timsalında etibarlı alət təklif edirdilər). Demək olmaz ki, ruslar ermənilərdən əvvəllər alət kimi istifadə etmirdilər. Sadəcə, XIX əsrin sonlarına qədər Qafqazlarda nisbi sabitlik yaranmışdı və ermənilər o qədər də qabarıq nəzərə çarpmayan şəkildə himayə olunurdu. XIX əsrin sonlarında isə siyasi təlatümlər canlandı, Qafqazlardan verilən Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|