“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/114
tarix30.12.2017
ölçüsü2,8 Kb.
#18713
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   114

 
 
42 
     Azərbaycanda  imperiya  müstəmləkəçiliyinin  ənənəvi 
xüsusiyyəti olan ruslaşdırma siyasətini aşağıdakı kimi ümumiləş-
dirmək olar: 
    - Bölgəyə hərbi qüvvə yerləşdirməyin maksimum həddinin 
məqsədəuyğunluğu; 
    -  Sənayedə,  əsasən  də  neft  və  toxuculuq  sahələrində  rus 
fəhlələrinin çəkisinin artırılması; 
    -  Boş  torpaqları  məskunlaşdırmaq  adı  ilə  strateji  ərazilərə 
koloniyalar yerləşdirmək; 
    - Dövlət aparatında vacib sahələrə rəhbərliyi ələ keçirmək, 
mədəniyyət və informasiyaya önəm vermək, rus dilinin hakim dilə 
çevrilməsi üçün effektli mühit yaratmaq və s. 
     Ölkəni  bürüyən  kütləvi  terror,  həbslər,  təqiblərlə  yanaşı 
adamlar həm də ruslaşdırmanın doğurduğu ağır mənəvi-psixoloji 
mühitə  tab  gətirmədiyindən,  digər  tərəfdən  isə  sadəcə  olaraq 
yadellilərin gəlməsi ilə küncə sıxışdırıldıqlarından çörək arxasınca 
xarici  ölkələrə  üz  tutmağa  məcbur  olurdu.  Rusiyadan  Azərbay-
cana  mühacir  axını,  öz  növbəsində  Azərbaycandan  kənara 
mühacir axını yaradırdı. 
     Aldadılmış türk zabitlərinin taleyi ilə bağlı onu demək olar 
ki, işğaldan bir həftə sonra onların “hamısını ya həbs, yaxud qapı 
dışarı  etdilər”  [161].  Onların  tabeliyindəki  hərbi  birlikləri  isə 
dağıtmağa başladılar. Xəlil Paşa Moskvaya çağırıldıqdan sonra da 
XΙ Ordunun Anadoluya köməyə gedəcəyi fikrini müntəzəm olaraq 
yayan  “Yeni  Dünya”  qəzetinin  redaksiyasına  o  zaman  gizli 
şəraitdə  Ramanıda  yaşayan  M.  Ə.  Rəsulzadə  bir  məktub  yazıb, 
Paşa qayıtdıqdan sonra belə heç nəyin dəyişməyəcəyini, heç bir 
istəyin  təmin  olunmayacağını  bildirirdi.  Lakin  məktub  dərc 
olunmamış,  bir  ay  keçəndən  sonra  isə  müəllif  qəzet  vasitəsilə 
cavab  almaq  üçün  türk  komissarlığına  dəvət  edilmişdi  (M.  Ə. 
Rəsulzadə bu vaxt Lahıcda idi) [32, N-272, 1990]. 
     Azərbaycan  Demokratik  Cümhuriyyətinin  hakimiyyəti 
dövründə dərc edilən bitərəf və siyasi  partiya qəzetlərinin  əksə-
riyyəti  qapandı.  Rəsmi  dövlət  orqanı  “Azərbaycan”ın  da  nəşri 


 
 
43 
dayandırılaraq, onun yerinə “Kommunist” qəzeti dərc olunmağa 
başladı. 
     Beləliklə,  az  vaxt  ərzində  ölkədə  amansız  repressiya, 
kütləvi  terrorlar, gələcək milli  faciə və qanlı səhnələrin müəllifi 
olan proletariat diktaturasının əsasları yaradıldı. 
     İstər Azərbaycan, istərsə də xarici ölkə tarixçilərinin ADR-
in  süqutuna  münasibəti  birmənalı  deyil.  Siyasi  mühacirlər 
arasında  da  uzun  illər  diskussiya  mövzusuna  çevrilən,  qarşılıqlı 
ittihamlara, fikir ayrılıqlarına, bir sıra hallarda isə qruplaşmalara 
və ixtilaflara rəvac verən bu mövzuya bəzi aydınlıqlar gətirmək, 
tədqiqatımızın  sonrakı  fəsillərinin  daha  anlaşıqlı  olması  baxı-
mından faydalıdır. 
     Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  XΙ  Ordu  tərəfindən  devril-
məsi faktı danılmazdır. Bununla yanaşı: 
    -  Yerli  bolşeviklərin  daxildəki  destruktiv  fəaliyyəti,  milli 
müqaviməti sarsıdan təbliğata, bir sıra hallarda təxribatlara önəm 
verilməsi; 
    - Türkiyə kommunisti Mustafa Sübhinin rəhbərliyi altında 
200 nəfərə yaxın solçunun, Xəlil Paşa və digər türkiyəli zabitlərin 
Qızıl Ordunun lehinə Azərbaycanda apardığı iş; 
    -  Zaqafqaziya  Respublikaları,  həm  də  bu  bölgə  ilə  Şimali 
Qafqaz arasında ümumi  müdafiə  barədə iş  birliyinin  yaradılma-
ması, əksinə Ermənistanın xəyanətkar mövqe tutaraq Qarabağda 
cəbhə açması XΙ Ordunun işğalını xeyli asanlaşdıran amillərdir. 
     Eyni zamanda Azərbaycan hökuməti böhran keçirdiyindən 
ölkənin müdafiəsini təşkil edə bilmədi. Böhranın səbəbləri başqa 
tədqiqatın mövzusu olduğundan, ona toxunmadan, ancaq nəticələr 
barədə bir sıra ümumiləşdirmə aparmaq olar: 
a)
 
Milli Ordunun Qarabağa göndərilməsi nə qədər zəruri olsa 
da,  XΙ  Ordunun  Dağıstan  şəhərlərini  işğal  edə-edə  Azərbaycana 
yaxınlaşdığını,  “əsas  təhlükənin  şimaldan  gəldiyini”  bilərək 
sərhədlərimizin  müdafiəsini  təşkil  etməməyə  haqq  qazandırmaq 
çətindir. 


 
 
44 
b)
 
 Müdafiə Nazirliyi bölgədə yerləşən “Qusar” alayına mü-
dafiə  olunmaq  əmri  vermədi.  Bir  sıra  xırda  lokal  müqaviməti 
asanlıqla yaran XΙ Ordu 200 km yolu 23 saata qət edərək Bakıya 
çatdı. 
     İşğaldan bir ay sonra Azərbaycanı bürüyən üsyanlarda milli 
ordu əsgərlərimizin fədakarlığı belə bir fikri söyləməyə tam əsas 
verir ki, ölkənin müdafiəsi problemi əsgərlərimizin gücsüzlüyü ilə 
deyil, ordu rəhbərliyinin, bütövlükdə hökumətin qüsurlu fəaliyyəti 
ilə bağlı olmuşdu. 
     Mərkəzdən müdafiə əmrinin alınmaması bir tərəfə, əksinə 
əsgərlərə  “Qızıl  Ordunu  yaxşı  qarşılamaq”  [223,  s.46]  barədə 
əmrlər, göstərişlər verilmişdi. 
      v) Xəlil Paşa, M. Sübhi, Ə. Qarayev kimilərin dövlətçilik 
əleyhinə cinayətkar fəaliyyətlərinin qarşısını  almaq üçün demək 
olar ki, heç bir tədbir görülmədi. M. Sübhinin cəzasını verməklə 
(Trabzon yaxınlığında, Dəyirmandərədə o qətlə yetirildi) Türkiyə 
xalqı özü Azərbaycan hökumətinin görməli olduğu işi gördü. 
      ADR-in  devrilməsindən  heç  bir  ay  keçməmiş  ölkəni 
kütləvi silahlı çıxışlar bürüdü. 
     1920-ci  il  mayın  7-də  RSFSR-lə  Gürcüstan  Respublikası 
arasında sülh müqaviləsi bağlandıqdan sonra (əlavə razılaşma isə 
mayın  12-də  imzalandı)  XΙ  Ordunun  komandanı  Levandovski 
Poylu  stansiyası  həndəvərində  cəmləşmiş  diviziyalardan  bir 
neçəsinin  Azərbaycanın  içərilərinə  nəql  olunması  barədə  əmr 
verdi [7, s.49]. Bu əmrə (18 may) əsasən yaranmış gərgin vəziy-
yətlə əlaqədar olaraq geri dönəcək hərbi qüvvələrin xeyli hissəsi 
Gəncədə yerləşdirilməli idi. 
     Hələ  mayın  əvvəllərində  Mirzə  Davud  Hüseynov  Gəncə-
dəki  3-cü  piyada  alayının  komandiri  polkovnik  Cahangir  bəy 
Kazımbəyə  Qərbdəki  Milli  Ordu  hissələrini  cəmləşdirib  Sovet 
hakimiyyətinin şərtləri altında fəaliyyətə başlamağı əmr etmişdi. 
Bu  istiqamətdə  heç  bir  gəlişmə  görünmədikdə  Azərbaycan 
Ordusunun rəhbərliyini dəyişmək, əsgərləri tərksilah etmək yolu 
seçildi.  Əvvəlcə  Gəncə  komendantı  şahzadə  Məhəmməd  Mirzə 


Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   114




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə