42
Azərbaycanda imperiya müstəmləkəçiliyinin ənənəvi
xüsusiyyəti olan ruslaşdırma siyasətini aşağıdakı kimi ümumiləş-
dirmək olar:
- Bölgəyə hərbi qüvvə yerləşdirməyin maksimum həddinin
məqsədəuyğunluğu;
- Sənayedə, əsasən də neft və toxuculuq sahələrində rus
fəhlələrinin çəkisinin artırılması;
- Boş torpaqları məskunlaşdırmaq adı ilə strateji ərazilərə
koloniyalar yerləşdirmək;
- Dövlət aparatında vacib sahələrə rəhbərliyi ələ keçirmək,
mədəniyyət və informasiyaya önəm vermək, rus dilinin hakim dilə
çevrilməsi üçün effektli mühit yaratmaq və s.
Ölkəni bürüyən kütləvi terror, həbslər, təqiblərlə yanaşı
adamlar həm də ruslaşdırmanın doğurduğu ağır mənəvi-psixoloji
mühitə tab gətirmədiyindən, digər tərəfdən isə sadəcə olaraq
yadellilərin gəlməsi ilə küncə sıxışdırıldıqlarından çörək arxasınca
xarici ölkələrə üz tutmağa məcbur olurdu. Rusiyadan Azərbay-
cana mühacir axını, öz növbəsində Azərbaycandan kənara
mühacir axını yaradırdı.
Aldadılmış türk zabitlərinin taleyi ilə bağlı onu demək olar
ki, işğaldan bir həftə sonra onların “hamısını ya həbs, yaxud qapı
dışarı etdilər” [161]. Onların tabeliyindəki hərbi birlikləri isə
dağıtmağa başladılar. Xəlil Paşa Moskvaya çağırıldıqdan sonra da
XΙ Ordunun Anadoluya köməyə gedəcəyi fikrini müntəzəm olaraq
yayan “Yeni Dünya” qəzetinin redaksiyasına o zaman gizli
şəraitdə Ramanıda yaşayan M. Ə. Rəsulzadə bir məktub yazıb,
Paşa qayıtdıqdan sonra belə heç nəyin dəyişməyəcəyini, heç bir
istəyin təmin olunmayacağını bildirirdi. Lakin məktub dərc
olunmamış, bir ay keçəndən sonra isə müəllif qəzet vasitəsilə
cavab almaq üçün türk komissarlığına dəvət edilmişdi (M. Ə.
Rəsulzadə bu vaxt Lahıcda idi) [32, N-272, 1990].
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin hakimiyyəti
dövründə dərc edilən bitərəf və siyasi partiya qəzetlərinin əksə-
riyyəti qapandı. Rəsmi dövlət orqanı “Azərbaycan”ın da nəşri
43
dayandırılaraq, onun yerinə “Kommunist” qəzeti dərc olunmağa
başladı.
Beləliklə, az vaxt ərzində ölkədə amansız repressiya,
kütləvi terrorlar, gələcək milli faciə və qanlı səhnələrin müəllifi
olan proletariat diktaturasının əsasları yaradıldı.
İstər Azərbaycan, istərsə də xarici ölkə tarixçilərinin ADR-
in süqutuna münasibəti birmənalı deyil. Siyasi mühacirlər
arasında da uzun illər diskussiya mövzusuna çevrilən, qarşılıqlı
ittihamlara, fikir ayrılıqlarına, bir sıra hallarda isə qruplaşmalara
və ixtilaflara rəvac verən bu mövzuya bəzi aydınlıqlar gətirmək,
tədqiqatımızın sonrakı fəsillərinin daha anlaşıqlı olması baxı-
mından faydalıdır.
Azərbaycan Cümhuriyyətinin XΙ Ordu tərəfindən devril-
məsi faktı danılmazdır. Bununla yanaşı:
- Yerli bolşeviklərin daxildəki destruktiv fəaliyyəti, milli
müqaviməti sarsıdan təbliğata, bir sıra hallarda təxribatlara önəm
verilməsi;
- Türkiyə kommunisti Mustafa Sübhinin rəhbərliyi altında
200 nəfərə yaxın solçunun, Xəlil Paşa və digər türkiyəli zabitlərin
Qızıl Ordunun lehinə Azərbaycanda apardığı iş;
- Zaqafqaziya Respublikaları, həm də bu bölgə ilə Şimali
Qafqaz arasında ümumi müdafiə barədə iş birliyinin yaradılma-
ması, əksinə Ermənistanın xəyanətkar mövqe tutaraq Qarabağda
cəbhə açması XΙ Ordunun işğalını xeyli asanlaşdıran amillərdir.
Eyni zamanda Azərbaycan hökuməti böhran keçirdiyindən
ölkənin müdafiəsini təşkil edə bilmədi. Böhranın səbəbləri başqa
tədqiqatın mövzusu olduğundan, ona toxunmadan, ancaq nəticələr
barədə bir sıra ümumiləşdirmə aparmaq olar:
a)
Milli Ordunun Qarabağa göndərilməsi nə qədər zəruri olsa
da, XΙ Ordunun Dağıstan şəhərlərini işğal edə-edə Azərbaycana
yaxınlaşdığını, “əsas təhlükənin şimaldan gəldiyini” bilərək
sərhədlərimizin müdafiəsini təşkil etməməyə haqq qazandırmaq
çətindir.