“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
45 
Qaçar, onun arxasınca birinci piyada diviziyasının rəisi general-
mayor Cavad bəy Şıxlinski və Cahangir bəy Kazımbəy vəzifədən 
uzaqlaşdırıldı. Mayın 12-də isə şəhərin qubernatoru Xudadat bəy 
Rəfibəyli  həbs  edilərək  Bakıya  aparılmışdı.  (Şahidləri  də,  müs-
təntiqi  də  erməni  olan  X.  Rəfibəylini  tələm-tələsik  mühakimə 
edərək, məhkəmənin hökmü ilə mayın 20-də xəlvəti güllələdilər). 
     Bu dövrdə Şimali Qafqazda formalaşdırılmış “Şəriət alayı” 
da Gəncədə özünü çox pis aparır, yerli əhalini bəy və xanlara qarşı 
qaldırmaq  məqsədilə  şəhərdə  gündə  bir  şaiyə  yayırdı.  Alayın 
başçısı  Zülfüqar  o  qədər  nifrət  qazanmışdı  ki,  üsyançılar  onu 
mayın 27-də ələ keçirərək parçalamışdılar. 
     Matın 22-də hərbçilərdən bir qrupu C. Kazımbəyin təşəb-
büsü  ilə  hələ  bolşeviklərin  əlinə  keçməmiş  Nüzgar  kəndinə 
toplaşdı.  Burada  silahlı  üsyana  qalxaraq  dəmir  yolunu  tutmaqla 
Bakı  ilə  Qərb  bölgəsinin  əlaqəsini  kəsmək,  oradakı  Qızıl  Ordu 
birləşmələrinin  geriyə-Azərbaycanın  içərilərinə  hərəkətinin  qar-
şısını almaq, nəhayət, bolşevik hakimiyyətinə son qoymaq qərara 
alındı. Bu dövrdə Sovet hakimiyyətinin işləri Qarabağda da çox 
pis  gedirdi,  hətta  bəzi  yerlərdə  yerli  əhali  əsgərlərin  köməyi 
olmadan kəndlərdən bolşevikləri qova bilmişdi. Gəncə üsyanının 
rəhbərləri  əsasən  Qarabağda  yerləşən  milli  ordu  birləşmələri  ilə 
əlaqə  yaratmaq  üçün  bölgəyə  iki  nəfər  zabit  göndərdi. 
Bolşeviklərlə  mübarizədə  Gürcüstanla  fəaliyyət  birliyinə  nail 
olmaq  məqsədilə  Tiflisə,  C.  Kazımbəyin  tapşırığı  ilə  Gəncədə 
gizli yaşayan iki gürcü polkovniki də yola düşmüşdü. 
     Xatırladaq  ki,  sülh  müqaviləsinin  bağlanmasına  bax-
mayaraq Gürcüstan Respublikası ilə Sovet Azərbaycanı arasında 
mübahisəli ərazi məsələləri hələ qalırdı və nümayəndə heyətləri 
Ağstafada danışıqları davam etdirirdilər. Məsələyə aydınlıq gətir-
mək  üçün  Levandovskinin  24  may  tarixli  əmrinə  nəzər  salaq: 
“Sərhədyanı məntəqələrlə bağlı Azərbaycan və Gürcüstan nüma-
yəndələri  arasındakı  mübahisələri  həll  etmək,  hərbi  toqquşma-
lardan qaçmaq üçün əmr edirəm: Poylu, Salah, Şıxlı, Aslanbəyli, 

---

 
 
46 
Qaymaxlı, Kəmərli, Məlıklı kəndlərini əldə saxlamaq, nə o, nə də 
bu tərəfin çıxışlarına imkan verməmək” [7, s.51-52]. 
     Bir tərəfdən Gürcüstan Respublikasının, digər tərəfdən isə 
Zaqatala,  əsasən  də  Qarabağdakı  Milli  Ordu  birliklərinin  yardı-
mına arxalanan  gəncəlilər üsyanın  uğur  gətirəcəyinə inanırdılar. 
Şəhərdəki hərbi hissələr xəlvəti döyüşə hazırlıq vəziyyətinə gəti-
rilir, hiss olunmadan təlim məşqləri keçirilirdi. Hadisələrdən du-
yuq  düşən  qızıl  ordu  hissələri  mayın  25-dən  26-a  keçən  gecə 
Azərbaycan diviziyası əsgərlərinin qərargahlarına hücuma keçdi-
lər. Bu həmlə dəf olunduqdan sonra əsgərlər əks hücumla şəhərin 
müsəlmanlar  yaşayan  hissəsindəki  XΙ  ordu  qruplaşmalarını 
tərksilah  edərək,  600  nəfərdən  ibarət  şəxsi  heyəti  əsir  götürdü. 
Gecə  ikən  məhbuslar  həbsxanalardan  azad  edildi,  şəhər  əhalisi 
silahlandırıldı və döyüşən qüvvənin sayı 10 min nəfərə çatdırıldı. 
Ümumi  sayı  1800-ü  keçən  hərbiçilərlə  birlikdə,  üsyançıların 
sayının  12  minə  çatdığını  göstərən  müəlliflər  də  az  deyil  [383; 
155,7.12.199]. 
     Əvvəlcədən  planlaşdırıldığı  kimi  üsyançılar,  mayın  26-sı 
gündüz  dəmir  yol  stansiyasına  kəskin  həmlələr  edərək,  axşama 
yaxın oranı tutdular. Bu zaman gürcülərlə danışıqlarda olan Daxili 
İşlər Komissarı Həmid Sultanovla XΙ ordu birləşmələri Gəncəyə 
çatıb, gecə ikən stansiyanı geri ala bildilər. 
     Mayın  27-də  şəhər  Şimal  tərəfdən  aramsız  top  atəşlərinə 
tutulduğu  bir  vaxtda,  Yelenendorf  (Xanlar)  istiqamətindən  er-
mənilər  bolşeviklərlə  birləşərək  şəhərə  hücuma  keçdilər.  Lakin  
onların həmlələri kəskinliklə dəf olundu. 
     Vəziyyətin  ağırlığını  görən  bolşeviklər  Gəncəyə,  M.  Q. 
Yefremovun komandanlığı ilə zirehli qatarlar qrupu, P. V. Kurış-
konun  18-ci  süvari  diviziyası,  M.  D.  Velikanovun  komandanlıq 
etdiyi  20-ci  atıcı  diviziyasından  ibarət  güclü  hərbi  birləşmələr 
göndərdi [393, s.79]. 
     Azərbaycanın istiqlal günü-mayın 28-də bolşeviklər üsyan-
çılara  divan  tutmaq  qərarına  gəlmişdilər.    Səhər  tezdən  Şəmkir 
tərəfdən  ciddi  hücum  olacağı  xəbərini  alan  C.  Kazımbəy  alman 

---

 
 
47 
əsilli  polkovnik  Hauzen  ilə  kəşfiyyatdan  sonra  vəziyyətin 
doğrudan da gərgin olduğunu görüb, əsas qüvvələri Qərb istiqa-
mətinə  cəmləşdirdi.  Saat  8-də  başlanan  hücumu  22  pulemyot,  6 
topun  köməyi  ilə  üsyançılar  geri  oturda  bildilər.  Saat  10-da 
növbəti həmlə başladı. Elə bu vaxt ermənilərin yenə Yelenendorf 
istiqamətindən hücuma keçdikləri barədə xəbər alındı. Qərb cəb-
həsindən  Yelenendorf  mövqeyinə  yardım  göndərildikdən  sonra 
ermənilər xeyli itki verərək geri çəkildilər. Günortadan sonra şəhər 
bir neçə istiqamətdən ağır toplardan  atəşə tutulsa da, üsyançılar 
ona  top  atəşləri  ilə  cavab  verməmək  qərarına  gəlir.  Operativ 
idarənin rəisi V. Voronkovun ordu qərargahına verdiyi məlumatda 
deyilir:  “Şəhərin  yarısı  artilleriya  zərbəmizlə  dağıdılmışdı”    [7, 
s.57]. 
     General C. Şıxlinski bombardman zamanı yaralandığından, 
onun  yerini  əslən  polyak  olan  Stankeviç  tutmuşdu.  General 
Məhəmməd Mirzə xəstələnərək hərbi işlərin  gedişindən kənarda 
qalmışdı.  Digər  tərəfdən  də  mühasirəyə  alınan  Gəncəyə  heç 
yerdən  yardım  gəlmir,  Qarabağdan,  Gürcüstandan  isə  ümumiy-
yətlə  xəbər  yox  idi.  M.  B.  Məmmədzadə  yazır  ki,  Gəncəyə 
Gürcüstanla bağlanan sülh xəbəri 28 may gecəsi gəlib çatdı və bu 
üsyançılara sarsıdıcı zərbə oldu [39, N,7-8,1935]. 
     Bu  maraqlı  məlumatın  həqiqətəuyğunluğu  şübhə  doğur-
mur. Çox güman ki, sülh barədə danışıqların gizli saxlandığından 
və  həmin  ərəfədə  Gəncənin  ətrafla  əlaqəsi  əsasən  kəsildiyindən 
üsyançılar  Sovet  hökumətinin  Gürcüstanla  bağlı  yürütdükləri 
siyasətdən  və  bağlanan  sülh  müqaviləsindən  xəbərsiz  olmuşlar. 
Hadisələr də az vaxt içərisində kəskinliklə dəyişmişdi. Qarabağa 
göndərilən  zabitlər  isə  sonralar  məlum  olduğuna  görə  Gəncə-
Yevlax  yolunda  şəhərə  tərəf  irəliləyən  qızıl  əsgərlər  tərəfindən 
saxlanılıb güllələnmişdi. 
     Mayın  29-da  XΙ  Ordu  Şimal  və  Şimal-Qərb  istiqamət-
lərindən şəhərin ucqar məhəllələrinə girə bildi. Əhalinin köməyi 
ilə üsyançılar həm bu, həm də Cənub və Cənub-Qərb istiqamət-
lərindəki həmlələri dəf etdilər. 

---