“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
51 almış bu hərbi birlik üç gün ərzində XΙ ordu hissələri ilə qanlı döyüşlər apardıqdan sonra, mühasirəyə düşmək ehtimalının ger- çəkləşdiyini görüb çəkilməyə başlamışdı. İyunun 11-də Tərtəri ələ keçirən qızıl ordu ertəsi günü artıq Ağdamın həndəvərinə çatmışdı. Bərdə-Tərtər üsyançılarının dağıdılmasında XΙ Ordu ko- mandanı Levandovskinin “düşmən mövqelərinin təyyarələrdən iyunun 10-da bombardman edilməsi” [7, s.63] barədə verdiyi əmr həlledici rol oynadı. İyunun 3-dən 4-ə keçən gecə Nuru Paşa öz hərbi birlikləri ilə Şuşaya girərək inqilabi komitənin üzvlərini və fəal kom- munistləri həbsə alıb, özünü “Qarabağın hakimi” elan etmişdi. Nuru Paşanın ətrafında Azərbaycan ordusunun zabitlərindən “Zeynalov, Səfiyev (polkovnik), sabiq pristav Kərimbəy Qala- bəyov da var idi” [26, 23.06.1920]. İyunun 6-da “Şuşa İnqilab Komitəsinin sədri B. Vəlibəyov, Türkiyə kommunisti Süleyman Nuri, Qırmızı Molla C. Hüseynov” yeni hakimin sərəncamı ilə güllələndi [367, s.77]. Nuru Paşa hələ Şuşaya gələnə qədər Qarabağda kifayət qədər milli ordu birləşmələri vardı: Süvarilər, Tatar diviziyası, Şəki süvari alayı, Qarabağ atlılar polku, 5-ci Bakı piyadaları, Ağdam polkları və 2-ci artilleriya briqadası. Bu hissələr Bərdədən Zəngəzura qədər geniş bir ərazidə yerləşmişdi. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, Gəncə üsyanı yatırıldıqdan sonra C. Kazımbəyin rəhbərliyi ilə üsyançıların müəyyən hissəsi də mühasirəni yarıb (təxminən 2000 nəfər) Qarabağa gələrək Nuru paşanın hərbi birləşmələrinə qoşulmuşdu. Göründüyü kimi Nuru Paşanın sərəncamında ciddi uğurlar qazanmaq üçün xeyli hərbi qüvvə var idi. Lakin Bərdə, Tərtər, Ağdam, Şuşa, Qaryagin, o cümlədən Gəncə üsyanlarının xronikasına nəzər saldıqda, hadisələrin spon- tan xarakterli olduğu açıq görünür. Belə ki, bir yerdə üsyan baş verəndə qonşu qəzalarda sakitlik olur, hərbi çıxışların arasında rabitənin olmadığından istifadə edən qızıl ordu lokal çıxışların qarşısını alırdı. Sovet tarixşünaslığında Qarabağ üsyanlarının 52 Nuru Paşanın göstərişləri ilə baş verdiyini iddia edən müəlliflər az deyil [367, 389]. Bu mübahisəli mülahizələrin o qədər də dayanıqlı olmadığını aydınlaşdırmaq üçün Bərdə hadisələrinin hələ mayın sonlarında baş verdiyini göstərmək yerinə düşərdi. Nuru Paşa bildiyimiz kimi iyunun əvvəllərində Qarabağda fəaliy- yətə başlayır. Bərdə-Tərtər istiqamətində qızıl ordu hissələrinin həmlələrini dəf edən Şəki süvari alayının qalıqları ilə partizan birliklərinə köməyə gələn “Tatar alayı”nın da Nuru Paşanın əmri ilə göndərildiyi barədə dəlillər yoxdur. “32-lər” dastanı haqqında mühacirət mətbuatında [281, N-9, 1925] xatirələrini dərc etdirən hadisələrin iştirakçısı belə (A.K. imzasıyla çıxış etmişdir) mövcud fikri təsdiq edən heç nə söyləmir. Nuru Paşanın hakimiyyəti 10 gün çəkdi. Təbii ki, bu dağınıq hərbi birlikləri bir yerə cəmləşdirmək üçün az bir müddətdir. Lakin, hadisələrin gedişindən məlum olur ki, XΙ ordunun Bərdə-Tərtər istiqamətində qarşısını alıb, onları xeyli ləngitmək, vaxtdan istifadə edərək dağınıq birliklərin vahid ko- mandalığa tabe olunmasını da başa çatdırmaq mümkün idi. Çox güman ki, Nuru Paşa Xankəndi və Şuşanın strateji üs- tünlüyünə önəm verərək müdafiə məsələsini ciddi şəkildə götür- qoy etməmişdi. Qızıl ordunun Şuşa həndəvərinə çox sürətlə gəlib çatması da gözlənilməz hadisə kimi qarşılanmışdı. İyunun 10-da 32-ci diviziya və 2-ci atlı korpusuna Şuşaya hücum əmri verən Levandovski [7, s..63] Hindarx, Lənbəran istiqamətlərində möv- qelərin möhkəmləndirilməsinə, Goran stansiyasına nəzarətin artırılmasına da xüsusi diqqət yetirirdi. Bu tədbirlər Qarabağın mühasirəyə alınması üçün atılan addımlar idi. XΙ ordu birlikləri iyunun 15-də Şuşanı tutdu. “Kommunist” qəzetinin yazdığına görə əhali qızıl əsgərləri gül-çiçəklə qarşıladı [26, 24.06.1920]. Nuru Paşa başda olmaqla Zeynalov, Səfiyev, Rəfibəyov və digər yüksək rütbəli zabitlər Cəbrayıl istiqamətinə tərəf geri çəkildilər. XΙ Ordu bu qeyri-mütəşəkkil birlikləri Qaryagin istiqamətindən və ermənilərin köməyi ilə Gorus tərəfdən mühasirəyə salmağa cəhd etsə də, heç nə hasil olmadı. 53 Üsyançıların bir hissəsi erməniləri Gorus tərəfdə qaçmağa məcbur edərək Naxçıvana, digər hissəsi isə “Xiyabaninin nəzarəti altında olan Şimali İrana keçə bildi” [45, N-3, 1990]. Qarabağ üsyanlarının və milli ordunun belə acınacaqlı sonluğuna görə Nuru Paşanı “avantürist” adlandıraraq suçlayan Ə. Əskərov [370, s.23] İrana cəmi 1200 əsgərin keçdiyini bildirir. İrana keçən əsgərlər heç kimdən və heç yerdən kömək gör- mədiyindən, əllərindəki silahı sataraq Türkiyəyə keçib M. Kamal Paşanın müzəffər ordularına qoşuldu. Əsgərlərin bir hissəsinin yollarda tifdən qırılmaları barədə də məlumatlar mövcuddur. Beləliklə, gənc, lakin kifayət qədər kamil ordu olacağı barədə ümidlər verən Azərbaycan Ordusu pərən-pərən düşərək dağıdıldı. İyunun 9-da Zaqatalanı üsyan dalğası bürüdü. Başçısı, bölgənin nüfuzlu şəxslərindən Molla Hafiz Əfəndiyev olan bu üsyan daha çox dini xarakterli idi. Zaqatala qalasını ələ keçirən üsyançılar, hər tərəfə adamlar göndərərək “rus kafirlərindən” ölkəni təmizləmək üçün əhalini yardıma çağırırdı. Üsyanın genişlənməsindən qorxan Sovet hökuməti Qarabağ üsyanlarının yatırılmasını gözləmədən Zaqatalaya xeyli qüvvə göndərdi. İyunun 13-də Levandovski Zaqatala üsyanını yatırmaq üçün bölgədə yerləşən XΙ Ordu birliklərinə əlavə hərbi yardım göndərilməsi barədə əmr verdi. [7, s.71]. Taman diviziyasının əsas hissələri, 58-ci piyada briqadası Xaldan istiqamətindən köməyə çataraq kəskin həmlələrlə iyunun 16-da üsyançıların əsas məntəqəsi Zaqatala qalasını ələ keçirə bildilər. H. Əfəndiyev dəstələrini “Gürcüstan-Azərbaycan arasında Alazan çayı boyunca neytral zonaya çəkdi” [359, s.59]. Bunu təkcə özünü müdafiə taktikası kimi deyil, eyni zamanda gürcü ordusunu da XΙ Orduya qarşı fəaliyyətə sövq etmək məqsədilə atılan addım kimi başa düşmək olar. Mövcud mülahizə, bir tərəfdən rusların Ermənistan və Gürcüstana deyil, “Poyludan geri dönərək məhz müsəlman məmləkəti ilə amansız rəftarı” barədə yayılan söz-söhbətlər, digər Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|