84
etmək; vəzifələri isə: a) Müsavatla əlaqə yaratmaq; b) gəncləri təş-
kilata cəlb etmək; v) Azərbaycanda millətçilik təbliğatı aparmaq
idi” [166, s.18].
Təşkilatın hər bir üzvünə yeni üçlük yaratmaq səlahiyyəti
verilmişdi. “Gənc Azər”i sədr deyil, yaradıcı üçlük – H. Axund-
zadə-(təşkilat məsəlləri üzrə katib), H. Aslanov-(şöbə müdiri), Ə.
Aslanov-(xəzinadar) idarə edirdi. “Təşkilat 1927-ci ildə dağıdıldı.
Həbs edilən 37 nəfərdən 19-u Pedtexnikumun tələbəsi, 7-si müəl-
lim, 11 nəfər isə başqa gənclər idi” [140, 3 (7), 1995]. Həbs edilən
37 nəfərdən 19 nəfəri komsomol uçotunda dayanırdı.
“Gənc Azər”dən başqa Azərbaycanın təhsil müəssisə-
lərində aşağıdakı gizli təşkilatlar fəaliyyət göstərmişlər:
1. Müsavatın Bakı təşkilatının fəal üzvlərindən Məmməd
Əli Babayevin yaxın dostu Səid Qafarovun rəhbərlik etdiyi gizli
qrup. Nərimanov adına texnikumda fəaliyyətdə olan və əsasən
yuxarı kurs tələbəlri ilə iş aparan bu qrup 1930-cu ildə dağıdılaraq,
onun üç nəfər fəal üzvü həbs edildi.
2. 1926-cı ildə yaradılmış gizli müsavatçılar təşkilatı-
“Gənc Türklər Birliyi”. Təşkilatın yaradıcısı BK-nın üzvü Əbdül
Həsən Rəhimov olub. O, Müsavatın II MK-sı tərəfindən gənclər
və ziyalılar arasında iş aparmaq üçün təhkim edilmişdi. 1927-ci
ildə Ə. H. Rəhimov həbs edildisə də, təşkilat dağılmadı. Ona
sürgündən yenicə qayıtmış Salman Rəhimov rəhbərlik etməyə
başladı. “Gənc Türklər Birliyi” Müsavat Partiyası üçün ehtiyat
kadrlar hazırlayan məktəb hesab olunurdu. Təşkilatın 50 nəfər
üzvü həbs edildikdən, Salman Rəhimov isə güllələndikdən sonra
iş zəiflədi.
3. Bakı şəhər Ağamalıoğlu adına texnikumda da Mir Qiyas
Agalarov və Heydər İsmayılovun rəhbərliyi ilə gizli tələbə qrupu
yaradılmışdı. 1930-cu ildə yaradılan bu qrupun 16 nəfər fəalı
komsomolçu idi. Qrup 1931-ci il həbsləri zamanı aşkarlanıb
dağıdıldı.
4. Əhməd İsmayılovun rəhbərlik etdiyi gizli tələbə qru-
punun da qarşıya qoyduğu məqsədləri Müsavatın prinsiplərinə
85
uyğun gəlirdi. Qrup özünü “Zaqafqaziya Milli Mərkəzi” adlan-
dırırdı. Onun üzvləri türk dünyasının federativ birliyinin mümkün-
lüyünü inkar etmirdilər. 1932-ci ildə dağıdılan bu təşkilat fəal
müsavatçılardan Mirzə Cabbar Məmmədzadə ilə sıx əlaqədə olub.
5. Bakı şəhər 5 saylı məktəbin müəllimi Əli Abbas Talı-
bovun rəhbərlik etdiyi “Türkçülər” adlı tələbə təşkilatı. Onun üzv-
ləri əsasən pedaqoji institutun yuxarı kurs tələbələri olub, orta
məktəblərdə dərs aparırdılar. Ə. A. Talıbov hələ 1929-cu ildə həbs
edilmiş fəal müsavatçı Yusif Hüseynzadə ilə sıx əlaqədə idi. Bun-
dan əlavə “Türkçülər” təşkilatında müsavatçı Təhsin Nuriyev və
Mikayıl Müşfiq də təmsil olunmuşdular. Onlar Əhməd Cavadın
inqilabi əhval-ruhiyyəli şerlərinin oxusunu təşkil edir, müstəqillik
və türkçülük ideyalarının zəiflədilməməsinə çalışırdılar. Bu
sahədə Tibb İnstitutunun dosenti Balakişiyev Kamil (o, Az.DSİ-
yə verdiyi ifadədə “İzçi” adlı başqa bir gizli təşkilatın da üzvü
olduğunu bildirib), 30-cu illərdə yaradıcılığının çiçəklənmə
dövrünü yaşayan M. Müşfiq xüsusilə fərqlənirdi. M. Müşfiq
Azərbaycanın azadlığı uğrunda canlarından keçən, lakin yenilmə-
yən müsavatçıların zaman-zaman yaşadıqları faciələrin, dəhşət-
lərin içərisində idi. Şair bu dövrdə Azərbaycan milli hərəkət
tarixinə həsr olunan “Tozanaq” və Nuxa üsyanında həlak olmuş
qəhrəmanların xatirəsi münasibətilə “Üsyan” adlı iki poema yazdı.
M. Müşfiq BPİ-nin müəllimi, müsavatçı İdris Axundovla sıx əlaqə
saxlayırdı (onun qardaşı qızına evlənmişdi).
Bütün bu təşkilatlar müsavatçı gənclər arasında təbliğat
işinə xeyli yardım edir, eyni zamanda partiya sıralarının yeni-yeni
ideyalı gənclərlə böyüməsi üçün təminat yaradırdı [140, N-2 (6),
1994].
Əsasən 1927-ci ildən sonra Müsavatın, sovet hökumətinin
“siyasi banda” və yaxud “bandit dəstələri” adlandırdığı partizan
birlikləri ilə də sıx əlaqəsi yarandı. Belə əlaqələr Zaqatala, Gəncə,
başlıcası isə Qarabağ və Lənkəran bölgələrində-İranla həmsərhəd
ərazilərdə özünü daha qabarıq büruzə verirdi.
86
“Cəbrayıl ərazisində Arazın o tayında və Şimal sahilində
fəaliyyətdə olan, İran mücahidləri ilə əlaqəyə girmiş Yadulla
xanın dəstəsi məşhur idi” [81, s.24].
Lənkəranda isə hələ 1927-ci ildən yerli Müsavat təşkilatı
ilə əlaqə yaradan Can kişi, Xan kişi və Həsən İsa oğlunun partizan
dəstələri sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyan zamanı mü-
savatçılarla birgə çıxış edəcəklərini bəyan etmişdilər. 1928-ci ildə
Xan kişi həbs olundu. “Can kişi isə Həsən İsa oğlu ilə birləşərək
Müsavatın Xarici Bürosunun göstərişləri ilə hərəkət etməyə
başladı” [140, N-4 (8), 1995].
Bu barədə Lənkəran təşkilatının 1928-ci il əməliyyatları
zamanı Az.DSİ tərəfindən həbs edilən fəallarından Kəlbə Heydar
istintaqa verdiyi ifadədə bildirirdi: “Təxminən martda Həsən İsa
oğlu Can kişi ilə birləşdi. Bu zaman onlara qarşı qırmızı ordu
hissələri göndərildi. Təşkilatımız çox gərgin günlər yaşayırdı...
Can kişi və Həsən İsa oğlunun çıxışları uzun sürmədi. Ona
görə də təşkilat onlara kömək edə bilmədi” [140, N4 (8), 1995].
Müsavatın hərbi təşkilatları dağıdıldıqdan sonra yerli
partiya komitələri İranla həmsərhəd bölgələrdə fəaliyyət göstərən
silahlı partizan və qaçaq dəstələri ilə doğrudan da əlaqə yaratmış-
dı. Bu barədə Az.DSİ-nin materiallarında kifayət qədər faktlar var.
Lakin bu əlaqələr Sovet hakimiyyətinin daxildə qapalı mühit
yaratmaq üçün sərhədlərin möhkəmləndirilməsinə qarşı müəyyən
lokal müqaviməti gücləndirmək xarakteri daşıyırdı. Silahlı dəs-
tələr Müsavatın Cənub təşkilatlarının İranla əlaqəsinin qurul-
masına az kömək etmirdi.
1927-ci ildən sonra Azərbaycanda gizli Müsavatın Xarici
Bürodan aldığı təlimatlar, siyasi-ideoloji ədəbiyyat əsasən Cənub
qapısından gəlib keçirdi (İrandan Lənkərana, oradan da Bakıya və
bütün respublikaya yayılırdı).
Sərhəd bölgələrində silahlı dəstələrlə əlaqə yaradılmasaydı,
çox güman ki, bu sahədə ciddi problemlər meydana çıxa bilərdi.
Dostları ilə paylaş: |