87
Digər tərəfdən partiya təşkilatlarının silahlı partizan və
qaçaq birlikləri ilə əlaqəsində strateji siyasi məqsədləri də istisna
etmək olmaz.
Azərbaycanda sovet hakimiyyətinə qarşı bütün zümrələr və
təbəqələrin nümayəndələri, mübarizə aparırdı, bütövlükdə isə bu
milli müqavimət hərəkatı idi ki, onun önündəki Müsavat gedirdi.
Müsavatın Azərbaycanda gizli fəaliyyətinin Ι və ΙΙ mərhə-
ləsində ən güclü və mütəşəkkil təşkilatlar Bakı, Qarabağ, Gəncə
təşkilatları idisə, ΙΙΙ mərhələdə yenə ən mütəşəkkil Bakı təşkilatı
ilə yanaşı Lənkəran təşkilatı olub.
Sovet hakimiyyətinin iddia etdiyinə görə Müsavat sosial
tərkibinə görə yekcins, yəni burjua ziyalıları və qolçomaqlardan
ibarət idi. Lakin faktlar fərqli nəticə çıxarmağa əsas verir: Qarabağ
təşkilatı sosial tərkibinə görə 60% ziyalı, 20% tacir, 15% kəndli,
5% fəhlə; Bakı təşkilatı – 73,6% ziyalı, 15,8% tacir, satıcı, 7,5%
fəhlə-matros, 0,8% quyuqazan usta, 0,8% hərbçi; Lənkəran
təşkilatı – 64% xırda burjuaziya, 18% ziyalı, 10,5% kəndli, 4,4%
kustar, 1,1 molla, 1,03 batrak, 1,03% fəhlə və b. zümrələrdən,
təbəqələrdən ibarət idi [140, N4 (8), 1995].
Gizli Müsavatın fəaliyyətində 1932-ci ildən ΙΙ Dünya
müharibəsinin başlanmasına qədər davam edən dördüncü-sonun-
cu mərhələ Azərbaycanda artıq mütəşəkkil partiya təşkilatlarının
mövcud olmaması ilə səciyyələnir. Bu mərhələdə müsavatçılar
1930-31-ci illərdə tam dağıdılmayan bəzi təşkilatların (məsələn,
“Qənc Türkçülər Birliyi”), dərnəklərin ətrafında qruplaşaraq
Xarici Büro ilə əlaqə saxlayır, tapşırıqlar və tövsiyələr alıb, ona
uyğun hərəkət edirdilər.
Müsavatçılar çalışırdılar ki, Azərbaycanda müstəqillik,
türkçülük ideyaları, istiqlaliyyət fikri ölməsin.
Bunun üçün həmin ideyaların əsas daşıyıcıları olan
ədəbiyyat və incəsənət adamları, müəllimlər, bütövlükdə ziyalılar
uğrunda mübarizə aparmaq lazım gəlirdi. Elə bu səbəbdəndir ki,
müsavatın dördüncü mərhələsində Azərbaycan mədəniyyətinin
zorla tətbiq edilən “sovet mədəniyyətinə” qarşı mübarizəsi daha
88
qabarıq görünür. 30-cu illərdə sanki müsavatçılıq ideologiyası
mədəni sferada mübarizəyə transformasiya olunmuşdu. Bu mü-
barizənin önündə konkret partiya fəalları ilə yanaşı bitərəf şairlər,
yazıçılar və b. ziyalarımız gedirdi. Ona görə də Sovet hakimiyyəti
açıq bəyan edirdi ki, Azərbaycanda ədəbiyyat, incəsənət,
bütövlükdə mədəniyyət sovetləşmədən müsavatçılığın məğlu-
biyyətindən danışmağa dəyməz. 30-cu illərdəki total repressiyanın
mayasında da məhz bu amil dayanırdı. Dördüncü mərhələdə sovet
hakimiyyətinin Müsavatla apardığı mübarizəni tərkibinə görə üç
yerə bölmək olar:
Birincisi, gizli Müsavatın həqiqi üzvlərinə qarşı repressiya.
Yəni 1930-31-ci il təqiblərindən yayına bilmiş, eləcə də əvvəllər
həbs, yaxud da sürgün edilmiş, cəza müddəti qurtardıqdan sonra
azadlığa buraxılmış partiya üzvlərinin təkrar həbs, sürgün
edilməsi, güllələnməsi;
İkincisi, əvvəllər Müsavat Partiyasının üzvü olub, sonralar
çıxan, yaxud ona rəğbət bəsləyən bitərəf adamların müsavatçı
kimi ittiham edilərək repressiyaya məruz qalması;
Üçüncüsü isə, Müsavat partiyası ilə ümumiyyətlə, əlaqəsi
olmayan adamların saxta ittihamlarla repressiyası.
Bu baxımdan, müsavatçı adı altında 10 minlərlə soydaşı-
mızın saxta ittihamlarla məhv edilməsini, həqiqi müsavatçıların və
yaxud da onlarla əlaqədə olanların repressiyasından ayırmaq lazım
gəlir.
Beləliklə, ΙΙ Dünya müharibəsinin və onun tərkib hissəsi
olan Böyük Vətən müharibəsinin başlanması ilə Azərbaycanda
Müsavatın gizli şəraitdə apardığı milli azadlıq mübarizəsi təx-
minən yarım əsrlik fasilə verdi.
Gizli siyasi təşkilatların apardığı mübarizənin əhəmiyyəti
çox böyükdür. Bu mübarizə ilk növbədə milli azadlıq idealını sön-
məyə qoymadı, saysız qurbanlar verilsə də sovetlərin repressiya
maşını istiqlaliyyət məfkurəsini məhv edə bilmədi.
89
Başda Müsavat olmaqla siyasi partiyalar yeni rejimin
mahiyyətini açıqlayaraq, ona qarşı bütöv milli müqavimət hərəkatı
yaratdı.
IKİNCİ BÖLÜM
MÜHACİRƏTİN
TƏŞKİLATLANMASI
2.1.
Siyasi təşkilatların və dərnəklərin yaranması.
90
Çevrilişin səhəri günü başlanan terror və həbslər Azər-
baycan Demokratik Respublikasının liderlərini, görkəmli dövlət,
siyasət adamlarını ölkəni tərk etmək məcburiyyəti qarşısında
qoydu.
Fətəli Xan Xoyski, Mustafa Vəkilli, Şəfi Rüstəmbəyli,
Nağı Şeyxzamanlı və digər dövlət xadimləri hələ sovetləşməmiş
qonşu Gürcüstana keçə bildilər.
Aprelin ortalarından Azərbaycan Parlamentinin sabiq sədr
müavini Həsən bəy Agayevin rəhbərliyi ilə Tiflisə. Zaqafqaziya
Respublikalarının Konfransına göndərilən nümayəndə heyəti də
aprel çevrilişdən sonra vətənə dönmədi.
İlk dəfə qonşu Gürcüstanda fəaliyyətə başlayan mühacirlər,
bolşeviklərin xalqın iradəsi və tarixin hökmü ilə qurulmuş
Azərbaycan Demokratik Respublikasını hərbi yolla devirməsini
dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün kəskin etiraz bəyannaməsi
ilə çıxış etdilər. Azərbaycanın səlahiyyətli nümayəndəsi H. Ağa-
yevin imzası ilə yayılan bu bəyannamədə deyilirdi: “Aprelin 27-
də gecə ikən rus qızıl ordu hissələri o vaxt Azərbaycan Ordusunun
demək olar ki, hamısının Cənubda, erməni silahlı qüvvələrinin
hücum təhlükəsinə məruz qalmış Qarabağda olmasından istifadə
edərək, heç bir səbəb olmadan, xəbərsiz surətdə Dağıstan tərəfdən
Azərbaycan Respublikasına soxulmuşdur.
Azərbaycan hərbi hissələri sərhəddə bu təcavüzə silahlı
müqavimət göstərmişdi, hər iki tərəfdən həlak olanlar və yara-
lananlar var.
...Öz istiqlaliyyəti naminə böyük qurbanlar verən, qazan-
dığı azadlığı iki il ərzində bütün qüvvəsilə qoruyan və əziz bilən
Azərbaycan xalqı ona zorakı yolla qəbul etdirilən yeni qayda-
qanun ilə barışa bilməz” [49, v.30-33].
Baş vermiş hadisəyə Azərbaycandan xaricdə ilk dəfə rəsmi
münasibəti ifadə edən bu sənəddə daha sonra, XΙ Ordu hissələrinin
respublika ərazisində törətdiyi vəhşiliklərdən, baş alıb gedən
soyğunçuluqlardan, talantlardan, qanlı toqquşmalardan bəhs
olunur, “Rus qızıl ordusunun tezliklə ölkə hüdudlarından
Dostları ilə paylaş: |