“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 illərin xarakterik xüsusiyyətlərini, Azərbaycanla Türkiyə ara- sında əlaqələrin yaranması və 1980-ci illərin sonralarına doğru get-gedə güclənməsini, SSRİ-nin dağılması prosesi ilə yanaşı milli azadlıq hərəkatının sürətlənməsi nəticəsində mühacirətin daha da fəallaşmasını araşdırmaq; - mühacirətin ideoloji-siyasi, ədəbi-tarixi irsinin tədqiqatın xarakterinə uyğun təhlilini vermək. Elmi araşdırma işində bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi Azərbaycan mühacirlərinin elmi-nəzəri və praktiki fəaliyyətinin aydın mənzərəsini yaratmağa, eyni zamanda Azərbaycan tari- xinin, mədəniyyətinin dolğunlaşdırılmasında mühacirət irsinin yerini və əhəmiyyətini qiymətləndirməyə imkan verir. Sovet sisteminin qoyduğu yasaqlar mühacirət tarixinin öyrənilməsinə imkan verməmişdi.Mühacirətə gedən şəxsiyyətlər, onların yarat- dıqları təşkilatlar, mətbuat orqanları, yazılan minlərlə əsərlər, bütövlüklə aparılan mübarizənin mahiyyəti nə tarixi, nə də kul- turoloji aspektdən ayrıca tədqiqat obyektinə çevrilməmiş, mühacirət problemi 1990-cı illərə qədər araşdırılmamışdı. İlk dəfə 1980-ci illərin sonlarında “Odlar Yurdu“, “Azərbay- can“ və b. qəzetlərdə Azərbaycan mühacirəti ilə bağlı yazılar görünməyə başladı. “Bu barədə ilk dəfə” rubrikası altında tədqiqatçı M. Əliyev, Ə. M. Topçubaşov, M. Ə. Rəsulzadə, M. B. Məmmədzadə, Ə. V. Yurdsevər, Ə. A. Şeyxülislam, Ç. Hacı- bəyli, X. Xasməmmədov, Ş. Rüstəmbəyli, eləcə də onlarla digər tanınmış mühacirlərimizin həyat və fəaliyyətinə həsr olunmuş silsilə məqalələr dərc etdirdi. M. Əliyevin mühacirət irsinin öyrənilməsində “Yeni Kafkasiya“, “Odlu Yurt“, “Bildiriş“, “Qur- tuluş“ kimi mətbuat orqnları haqqında məlumatların kütləviləş- məsi sahəsində atdığı ilk addımlar da dəyərlidir. 1980-ci ilin sonlarında yaranmış “Vətən“ cəmiyyəti ayrı- ayrı mühacirlərin Azərbaycanla əlaqəsinin yaranmasında vasi- təçi olur, həm də bu cür praktiki fəaliyyətlə yanaşı mühacirət probleminin nəzəri məsələlərini ehtiva edən araşdırmalar aparmağa cəhd göstərirdi. “Vətən” cəmiyyətinin sədri yazıçı 9 Elçin, cəmiyyətin əməkdaşı Abid Tahirli Azərbaycan müha- cirətinin tarixi və çağdaş problemlərinin bəzi məsələlərinə geniş ictimaiyyətin diqqətini cəlb etməyə çalışırdı. Abid Tahirli XX əsr Azərbaycan mühacirətini dörd dövrə bölürdü; 1) 1915- 20-ci illər; 2) 1937-39-cu illər; 3) 1941-46-ci illər; 4) 1970-80- ci illər. Elçin isə Azərbaycan mühacirlərini nəsillərə görə aşağı- dakı kimi qruplaşdırmışdı: birinci nəsil keçən əsrin sonlarından başlayaraq Azərbaycan Demokratik Respublikası qurulana qədər mühacirət edənlər; ikinci nəsil ADR-in devrilməsi ilə mühacirət edənlər; üçüncü nəsil II Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra vətənə dönməyənlər; dördüncü nəsil 1978-ci ildə İran İslam İnqilabından sonra Cənub Azərbaycandan xarici ölkələrə axışanlar [118.6.04.1991]. Bu cür bölgü və qruplaşmalar ilk təşəbbüslər idi və qüsurlardan da xali deyildi. Məsələn, 1978-ci il inqilabından sonra Cənub Azərbaycandan mühacirət edənlərin, bolşevik işğalı ilə Şimali Azərbaycandan başlanan mühacirətin davamı kimi qəbul edilməsi, Şimaldan Cənuba köç edənlərin mühacir adlan- dırılmaması (“vətəndən-vətənə mühacirət olmaz”) fikri doğru deyil. “Vətəndən vətənə mühacirət olmaz” tezisinin mənəvi- psixoloji tərəfi başa düşüləndir. Ancaq, bir tərəfdən “mühacirət” termininin mahiyyətindən görünür ki, vətəndən vətənə mühacirət olur. (“Mühacirət” ərəb sözü olub bir yerdən başqa yerə köçmək, köç etmək mənasını verir. Bu 622-ci ildə Məhəmməd pey- ğəmbərlə Məkkədən Mədinəyə köçən ilk müsəlmanlara verilən addır. Qərb və rus dillərində “emiqrare” (latın sözüdür) termini də köçmək anlamını verir) [137, 1-s; 394, s. 611]. Digər tərəfdən, vətən tək coğrafi mənada, ərazicə deyil, ideo- loji-siyasi cəhətdən də iki yerə parçalanmışdı. Hər ikisi qeyri- müstəqil olan bir Azərbaycandan o birinə keçid, sözün rəsmi mənasında SSRİ-dən İrana mühacirət idi. 1920-ci ildə Azərbaycandan başlanan mühacirətin kökündə bolşevik işğalı dayanırdı. Bu işğal nəticəsində yaranan siyasi rejim 10 1991-ci ilə qədər davam etdiyindən, 1920-1991-ci illər müha- cirətini ayrı-ayrı dövrlərə bölmədən bütöv götürmək gərəkdir. II Dünya müharibəsindən sonra da vətənə dönməməyin əsas səbəbi daxildəki rejim, Stalin xofu idi. Bu baxımdan böyük vətən müharibəsi ayrıca dövr deyil, sadəcə olaraq yeni mühacir axın- larına səbəb olan hadisədir. Obyektivlik naminə qeyd olunmalıdır ki, 1980-ci illərdə mü- hacirlərimizin vətənlə əlaqələrinin qurulmasında (bu əlaqə özlüyündə mühacirət probleminə diqqəti artırırdı), mühacirət pro- bleminin aktuallaşmasında, elmi-nəzəri, praktiki axtarışlara ilk təşəbbüslərin meydana gəlməsində yazıçı Elçinin rəhbərlik etdiyi “Vətən” cəmiyyətinin və onun orqanı “Odlar Yurdu” qəzetinin xüsusi xidmətləri olmuşdu. 1991-ci ilin aprelində Bakıda “Azərbaycan mühacirət ədəbiy- yatı XX əsr” beynəlxalq elmi simpoziumu mühacirlərimizin vətənlə əlaqələrinin qurulmasında, mühacirət probleminin araş- dırılması zəruriyyətinin diqqət mərkəzinə gətirilməsində mühüm rol oynadı. 1991-ci ildə jurnalist N. Yaqublu mühacirət liderlərindən biri M. Ə. Rəsulzadənin həyat və fəaliyyətinə həsr olunan “Məmməd Əmin Rəsulzadə” kitabını nəşr etdirdi. Əsərdə Azərbaycan mühacirətinin fəaliyyəti, ayrı-ayrı illərdə dərc olunan mətbuat nümunələri haqqında məlumatlar verildi [144]. Mühacirətin müəyyən bir dövrü ilə bağlı ilk araşdırma təşəb- büsü tədqiqatçı Aygün Haşımovaya məxsusdur. “XX əsrin I yarısında Azərbaycan mühacirəti” [170] əsərində o, mühacirətin meydana gəldiyi tarixi şəraiti, mühacirlərin çoxşaxəli fəaliyyətini, Azərbaycanla qurulan əlaqələri araşdıraraq 30 illik bir dövrün (1908-1938) təhlilini vermişdi. Müəllif XX əsrin əvvəllərindəki və 1920-ci aprel işğalından sonrakı mühacirətin müəyyən dönəmlərini təhlil edərək, mühacirətdəki təşkilatlar, qəzet və jurnallar, eləcə də ayrı-ayrı şəxsiyyətlər barədə bir sıra ma- terialları, tarixi sənədləri ilk dəfə araşdırmışdı. Təəssüf ki, əsər 1938-ci ildən sonrakı prosesləri əhatə etmədiyindən bitkin deyil. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|