“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
91 
çıxarılması  tələbi  ilə”  dünya  dövlətlərinin  Sovet  hökumətinə 
təzyiq göstərməsi xahiş edilirdi. 
     Bu  etiraz  bəyannaməsi  imzalanıb  yayıldıqdan  heç  bir  ay 
keçməmi-iyunun 19-da Fətəli Xan Xoyski və Həsən bəy Ağayev 
Tiflisdə erməni terrorçuları tərəfindən qətlə yetirildi. 
     Mayın sonlarından Bakıda gizli yaşayan M. Ə. Rəsulzadə 
də get-gedə şəhərdə qalmağın təhlükəli olduğunu görüb, dostu A. 
Kazımzadə ilə Tiflisə yola düşmək qərarına gəlir. Yolların narahat 
olduğunu nəzərə alıb bir müddət Lahıc kəndində gizlənən M. Ə. 
Rəsulzadə və A. Kazımzadə burada da çox qala bilmədilər. Gür-
cüstana keçmək üçün növbəti dəfə yola çıxsalar da, “Avqustun 17-
də  hər  ikisi  Şamaxının  Qaraməryəm  kəndi  yaxınlığında  həbs 
edilib Bakıya gətirildi” [127, 23.11.1995; 25.11.1993]. 
     1920-ci il noyabrın 1-də Bakıya gələn Stalin, Xüsusi Şöbə 
rəisi Pankratova “M. Ə. Rəsulzadə ilə A. Kazımzadəni azad hesab 
etmək və sərəncama qatara göndərmək” göstərişi verdi və noyab-
rın 16-da ikisini də özünün getdiyi qatarda Moskvaya apardı. 
     1919-cü  ildə  Azərbaycan  Parlamenti  tərəfindən  Ə.  M. 
Topçubaşovun  rəhbərliyi  ilə  Paris  sülh  konfransına  göndərilmiş 
nümayəndə heyətinin əksər üzvləri də 27 apreldən sonra Avropada 
qalaraq, çox faydalı işlər görürdü. (Mir Yaqub Mehdiyev, Ceyhun 
Hacıbəyli,  Məmməd  Məhərrəmov,  Əkbəraga  Şeyxülislamov, 
Abbas bəy Ataməlibəyov). 
     1920-ci  il  sentyabrın  8-də  Parisdə  məhkum  Azərbaycan 
Cümhuriyyəti  heyəti  tərəfindən  Millətlər  Cəmiyyəti  rəisliyinə 
aşağıdakı bəyanatla müraciət olundu: 
     “Azərbaycan  milləti...  Cenevrədə  birləşmiş  olan  millətlər 
təmsilçilərinə müraciət edərək Azərbaycan xalqının məruz qaldığı 
ələm  və  nəqabilə  (müsibətə-X.  İ.)  nəzəri  diqqətinizi  cəlb  etmək 
istəyir. 
     ...1920-ci ilin aprelində rus bolşevikləri Azərbaycanı istila 
etdi  və  qeyri-bərabər  hərbdən  sonra  qızıl  ordu  məmləkəti  əsgəri 
işğalı altına  aldı. O vaxtdan bəri  Azərbaycanda  üsyanlar davam 
edir. 

---

 
 
92 
     ...Millətlər Cəmiyyəti Ali Məclisinin Azərbaycan millətinə 
və  onun  haqlı  tələbatına  mənəvi  himayə  göstərəcəyinə  ümid 
edirik”  [170,  s.131].  Noyabr  ayında  isə  Ə.  M.  Topçubaşov  özü 
Millətlər  Cəmiyyətinin  Cenevrədəki  toplantısında  iştirak  edib 
Azərbaycanın  istilası  məsələsini  yenə  dünya  birliyinin  nəzərinə 
çatdırdı. “Bundan sonra...arkadaşları ilə bərabər 1922-də Lozanna 
və  Genuya,  1923-də  London  Konfranslarına  gedərək  Azərbay-
canın milli mənafelərini müdafiədə bulunmuş, bu sayədə, məsələ, 
Genuya konfransında bolşeviklərin Azərbaycan namına (adına-X. 
İ.)  söz  söyləməyə  səlahiyyətdar  olmadıqlarına  qərar  vermişdir” 
[39, N-2. 1934]. 
     Azərbaycan  nümayəndə  heyəti  faktiki  itirilmiş  müstə-
qilliyin hüquqi mühafizəsi sahəsində beynəlxalq ələmdə gərgin iş 
aparır,  öz  fəaliyyətlərini  digər  Qafqaz  respublikalarının  təmsil-
çilərinin fəaliyyətləri ilə əlaqələndirməyə çalışırdılar. 
     Elə  bu  məqsədlə  1921-ci  ilin  mayın  8-də  Azərbaycan 
nümayəndə heyəti, ADR-in Parisdəki nümayəndəliyində yığışaraq 
Qafqaz  respublikalarının  müstəqilliyi  yolunda  birgə  fəaliyyətin 
zəruriliyini  nəzərə  alıb  Qafqaz  Konfederasiyasının  yaradılması 
məsələsini müzakirə etdilər. 
     1921-ci il iyunun10-da isə artıq üç Qafqaz Respublikasının 
səlahiyyətli  təmsilçiləri  ilk  yığıncaqlarını  keçirib  (Ə.  M. 
Topçubaşovun  sədrliyi  ilə)  “öz  aralarında  siyasi,  iqtisadi  ittifaq 
yaratmaq qərarına gəldilər” [83, v.1]. 
     Lakin, ADR-in 1920-ci il aprelin əvvəlində Türkiyəyə səfir 
təyin  etdiyi  Xəlil  Xasməmmədovun  1  noyabr  1921-ci  ildə 
İstanbulda  verdiyi  bəyanatda  deyildiyi  kimi  “Konfederasiya  ilə 
bağlı  Parisdə  imzalanan  sənəd  müqavilə  deyil,  proklamasiya 
(bəyannamə-X. İ.) idi” [47, v.189-192]. 
     10 iyun qərarı barədə mühacirlər Fransa Nazirlər Sovetinin 
sədri  Brianı  məlumatlandırdı.  Brian  isə  öz  növbəsində  azad 
olunmuş  bölgələr  üzrə  nazir  Lüşerə  üç  Qafqaz  respublikasının 
nümayəndələri ilə danışıqlar səlahiyyəti və göstərişi verdi. 

---

 
 
93 
     Şimali Qafqaz Respublikasının təmsilçiləri də dəvət olunan 
7  noyabr  görüşündə  Lüşerin  dörd  Respublika  nümayəndələrinin 
Fransadan konkret  hansı kömək  gözləməsi  sualına cavab olaraq 
mühacirlər, ilk növbədə maddi yardımın vacibliyini vurğuladılar. 
     Aparılan  danışıqların  nəticəsi  olaraq  Fransa  hökuməti 
1922-ci  ilin  əvvəllərində  Qafqaz  respublikalarının  səlahiyyətli 
təmsilçilərinə maddi yardım göstərdi. Azərbaycan SSR-in Türki-
yədəki fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi İbrahim Əbilov 1 mart 
1922-ci  ildə  Azərbaycan  Xarici  İşlər  Komissarlığına  verdiyi 
məlumatda bildirirdi: “Aldığım məlumata görə, bizim əksinqilab-
çıların  Paris  təşkilatı  Fransa  hökumətindən  fəaliyyətini  güclən-
dirmək üçün üç milyon yarım frank məbləğində pul almışlar” [48, 
v.  110-111].  Başqa  bir  sənəddə  isə  deyilir:  “Topçubaşov  30 
desyatin neft sahəsini 1 milyon franka fransızlara satıb və bu pulun 
yüz minini bəri başdan alıbdır” [83, v.13]. 
     Türkiyə  və  İrandakı  mühacirlərə,  ADR-in  təhsil  almağa 
göndərdiyi  78  tələbəyə,  (onların  da  əksəriyyəti  vətənə  qayıtma-
mışdı),  sonralar  isə  yaranan  təşkilatlara  və  mətbuat  orqanlarına 
Fransadan  maliyyə  dəstəyi  alan  Paris  heyətinin  maddi  yardım 
göstərməsi barədə mühacirət ədəbiyyatında da məlumat az deyil. 
Lakin  yuxarıda  göstərilən  məbləğin  qəsdən  şişirdilməsi  şübhə 
doğurmur.  Çünki  aradan  bir  il  keçdikdən  sonra  Sovet  agentura 
şəbəkəsinin  özü  də  Azərbaycan  mühacirlərinin  maddi  cəhətdən 
çox çətinlik çəkdiyini təsdiq edirdi [80, v.138]. 
     Qafqaz Respublikaları öz aralarında ortaq fəaliyyət birliyi 
ilə bağlı ilkin razılığa gəldikdən sonra, ağ Rusiyanın təmsilçiləri 
ilə  də  bu  istiqamətdə  danışıqlar  aparmağa  təşəbbüs  göstərdilər. 
Fransa  hökuməti  də  Qafqaz  və  Rusiya  mühacirlərinin  vahid 
antibolşevik cəbhədə birləşməsinin tərəfdarı idi və buna çalışırdı. 
     1921-ci il, 7 iyulda Parisin Məhkəmə Palatasının iclas za-
lında  Qafqaz  Respublikaları  və  Rusiya  təmsilçilərinin  ilk  yığın-
cağı  keçirildi.  Yığıncaqda  Azərbaycanı  Ə.  M.  Topçubaşov, 
Gürcüctanı Qeqeçkori və Sabaxtaraşvili (sabiq Xarici İşlər naziri), 
Ermənistanı  Avetis  Aqoranyan,  Rusiyanı  Maklakov  (Kerenski 

---