97
Məmmədzadənin gəlməsinə qədər (M. B. Məmmədzadə Azərbay-
candan İrana 1924-cü ildə gəldi və 1927-ci ilə qədər burada
Müsavatın liderlərindən biri oldu. 1927-ci ildə isə Türkiyəyə
köçdü) Azərbaycandakı qeyri-leqal təşkilatların işinə rəhbərlik
etmək həvalə olunmuşdu.
1924-cü ildə Xarici Büronun qərarı ilə mədəniyyət komis-
siyasının nəzdində “Azərbaycan Gənclər Birliyi” (AGB) yaradıldı.
Sədri M. S. Axundzadə seçilən bu birliyin katibi İsmayıl
Sarı İmanqulu oğlu, fəalları isə Ş. Rüstəmbəyli, S. Ağasıbəyli, M.
Ağaoğlu, Niyazi Usubbəyov (“Kürdəmir”, N. Yusifbəylinin oğlu
olub), İskəndər Xan Xoyski, M. Hacızadə, H. Camalbəyov və b.
idi.
“Birliyin əsas məqsədi-gəncləri təşkilatlandırmaq, onlarda
milli ruhun yüksəldilməsinə nail olmaq, həm də maddi ehtiyac
hiss edən üzvlərə yardım göstərmək olmuşdu” [140, N-1(5), 1993].
Gənclərin “Yeni Qafqasya” sonra isə “Azəri Türk” jurnal-
larının radaksiyasındakı yığıncaqlarında müntəzəm olaraq Müsa-
vatın liderləri iştirak edirdi.
Birliyin fəaliyyəti barədə “Azəri Türk” məcmuəsinin 1929-
cu il, 6-7-ci saylarında deyilir: “Beş yaşına girən “Azəri Türk
Gənclər Birliyi 39 möhtac tələbəyə maddi yardımda bulunduğu
kimi, bir çox Azəri gənclərinin də məktəblərə girməsinə rəhbərlik
etmişdi. Bundan başqa 32 tarixi və ictimai konfranslar və 7 xüsusi
müşavirə tərtib etmişdi” [35, N-6-7, 1929].
Müsavat Partiyasının Xarici Bürosunun İran və Türkiyədə
çoxsaylı yerli komitələri qurulduqdan sonra M. Ə. Rəsulzadə
siyasi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Azərbaycan
mühacirlərinin təmsil oluna biləcəyi yeni siyasi təşkilat yaratmaq
qərarına gəldi.
Belə bir təşkilatın yaradılmasında əsas məqsəd bütün siyasi
mühacirləri bir araya gətirmək, xarici ölkələrdə, dünya birliyi
qarşısında Azərbaycanı təmsilçilikdə meydana gələ biləcək
paralelliklərə yol verməmək idi. Elə bu missiya ilə 1924-cü ildə
İstanbulda gizli fəaliyyət göstərən yeni siyasi təşkilat-Azərbaycan
98
Milli Mərkəzi (AMM) yaradıldı. AMM-in sədri M. Ə. Rəsulzadə,
MK üzvləri Xəlil Xasməmmədov, Mustafa Vakilli (Müsavat),
Əbdüləli bəy Əmircanov (bitərəf), Əkbərağa Şeyxülislamov
(xalqçı-sosialist) idi. (Sonralar tərkib dəyişilmişdi).
Lakin siyasi mühacirətin vahid bir təşkilat ətrafında
birləşməsi prosesi çox ağır və ləng gedirdi. Ə. Əmircanov və Ə.
Şeyxülislamovun AMM-in rəhbərliyində təmsil olunmalarına
baxmayaraq, “onlar Konstantinopolda (sovet mənbəşünaslığında
İstanbul əsasən belə adlanır-X. İ.) ittihadçılarla yaxınlaşmağa
çalışırdılar” [80, v.33]. İttihadın isə mühacirətdəki lideri Xosrov
bəy Sultanov partiyanın Xarici Ölkələr Bürosunu formalaşdırmaq
və bütün ittihadçıları bir təşkilat ətrafında cəmləşdirmək istəyirdi.
O, 1926-cı ildə İrana gedərək burada İttihadın Tehran və Təbriz
komitələrini yarada bildi. “Tehran Komitəsinə Aşur-bəy İsabəyi,
Təbriz Komitəsinə isə qardaşı İsgəndər bəyi rəhbər təyin etdi [80,
v.31]. Mühacirətdəki İttihad liderlərindən X. Sultanov, eləcə də
Mir Yaqub Mehdiyevin göstərdiyi bütün cəhdlərə baxmayaraq
partiyanın xarici ölkələr bürosu yaradılmadı.
Azərbaycan mühacirlərinin bir mərkəzdə birləşməsi
ideyasına Ə. M. Tipçubaşov də tərəfdar idi. Ə. M. Topçubaşov
çalışırdı ki, bütün Qafqaz respublikalarının mühacirləri bir
səlahiyyətli təşkilat vasitəsilə Qafqaz Birliyində təmsil olunsun. O,
parçalanmış gürcü mühacirlərini də milli birliyə dəvət edir,
Qafqaz Birliyi ideyasının gerçəkləşdirilməsi üçün ciddi səy
göstərirdi.
Lakin Qafqaz Birliyi ideyasının arxasında İngiltərə və
Fransanın dayandığına görə, Türkiyənin maliyyə yardımını kəsə-
cəyindən ehtiyat edən M. Ə. Rəsulzadə hələ ki, gözləmə taktikası
seçmişdi və AMM-in mütəşəkkil hala gəlməsinə önəm verirdi.
Türkiyədəki Azərbaycan mühacirləri əsasən “Türk Ocaq-
ları” MK-sı və onun Başqanı, həm də Maarif naziri Həmdullah
Subhi Tanrıövərdən maliyə dəstəyi alırdı.
Əhməd bəy Ağaoğlu X. Sultanova yazdığı məktubunda
“Türk Ocaqları”nın hər ay ona, “eləcə də Ə. Əmircanov və M. Ə.
99
Rəsulzadəyə 75 lirə məbləğində pul verilməsi barədə qərar
çıxardığını” göstərirdi [78, v.597]. H. S. Tanrıövərin X. Sultanova
yazdığı məktubunda da X. Sultanov, Ə. Əmircanov, M. Ə.
Rəsulzadəyə hər ay 75 lirə verilməsi faktı təsdiqlənir [78, v.596].
1925-ci ildən sonra ittihadçıların Parisdə yaradıldığını
bəyan edilən Qafqaz Birliyinə daxil olması qərarına gəlmələri ilə
X. Sultanovun timsalında partiyaya göstərilən yardım dayandırıldı.
Onlar Türkiyənin maliyyə yardımını kəsməsində Ə. Ağaoğlunu
günahlandırır və Əhməd bəyin özünün hər ay, bolşeviklərdən 300
lirə aldığını iddia edirdilər” [80, v.40]. Ə. Ağaoğlu isə öz
növbəsində M. Ə. Rəsulzadəyə minnətdarlıq məktubu yazaraq,
ittihadçılardan fərqli olaraq “onun türk aristokratiyasına xəyanət
etməməsini alqışlayırdı” [80, v.40].
Qafqaz mühacirlərinin müştərək təşkilatını yaratmaq M. Ə.
Rəsulzadənin də çoxdankı arzusu idi. Bu məqsədlə o, Avropanın
Qafqaz Birliyinin reallaşmasında maraqlı olan dairələri, Polşanın
Türkiyədəki səfiri, eləcə də gürcü və Şimali Qafqaz mühacirləri
ilə xəlvəti danışıqlar aparır, müştərək təşkilatın yaradılmasının
imkan və yollarını arayırdı.
1926-çı ildə Polşanın təklifi əsasında Qafqaz İstiqlal Ko-
mitəsinə daxil olmağa tələsməyən M. Ə. Rəsulzadə, artıq 1927-ci
ildə gürcü mühacirlərinin lideri N. Jordaniya və Polşa rəsmi
dairələri ilə əlaqə yaradıb təşkilatda AMM-in rəsmən təmsil
olunduğunu bəyan etdi. (Ətraflı “Qafqaz Konfederasiyası Şurası
və “Prometey” Birliyinin yaradılmasında Azərbaycan siyasi mü-
hacirətinin yeri” bölümündə).
1927-ci ildən sonra Türkiyə tərəfi AMM-ə göstərdiyi
maddi yardımı dayandırdı. Əslində, M. Ə. Rəsulzadə Qafqaz Bir-
liyi məsələsini Türkiyənin öz inhisarına götürməsinə çalışırdı. Bu
istiqamətdə rəsmi dairələrdə 1925-ci ildə müəyyən həvəs yansa da,
sonralar SSRİ-nin təzyiqləri nəticəsində tədricən mühacirlərin səsi
Türkiyədə eşidilməz oldu.
Dostları ilə paylaş: |