“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə32/114
tarix30.12.2017
ölçüsü2,8 Kb.
#18713
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   114

 
 
97 
Məmmədzadənin gəlməsinə qədər (M. B. Məmmədzadə Azərbay-
candan  İrana  1924-cü  ildə  gəldi  və  1927-ci  ilə  qədər  burada 
Müsavatın  liderlərindən  biri  oldu.  1927-ci  ildə  isə  Türkiyəyə 
köçdü)  Azərbaycandakı  qeyri-leqal  təşkilatların  işinə  rəhbərlik 
etmək həvalə olunmuşdu. 
     1924-cü ildə Xarici Büronun qərarı ilə mədəniyyət komis-
siyasının nəzdində “Azərbaycan Gənclər Birliyi” (AGB) yaradıldı. 
     Sədri  M.  S.  Axundzadə  seçilən  bu  birliyin  katibi  İsmayıl 
Sarı İmanqulu oğlu, fəalları isə Ş. Rüstəmbəyli, S. Ağasıbəyli, M. 
Ağaoğlu, Niyazi Usubbəyov (“Kürdəmir”, N. Yusifbəylinin oğlu 
olub), İskəndər Xan Xoyski, M. Hacızadə, H. Camalbəyov və b. 
idi. 
     “Birliyin əsas məqsədi-gəncləri təşkilatlandırmaq, onlarda 
milli  ruhun  yüksəldilməsinə  nail  olmaq,  həm  də  maddi  ehtiyac 
hiss edən üzvlərə yardım göstərmək olmuşdu” [140, N-1(5), 1993]. 
     Gənclərin “Yeni Qafqasya” sonra isə “Azəri Türk” jurnal-
larının radaksiyasındakı yığıncaqlarında müntəzəm olaraq Müsa-
vatın liderləri iştirak edirdi. 
     Birliyin fəaliyyəti barədə “Azəri Türk” məcmuəsinin 1929-
cu  il,  6-7-ci  saylarında  deyilir:  “Beş  yaşına  girən  “Azəri  Türk 
Gənclər  Birliyi  39  möhtac  tələbəyə  maddi  yardımda  bulunduğu 
kimi, bir çox Azəri gənclərinin də məktəblərə girməsinə rəhbərlik 
etmişdi. Bundan başqa 32 tarixi və ictimai konfranslar və 7 xüsusi 
müşavirə tərtib etmişdi” [35, N-6-7, 1929]. 
     Müsavat Partiyasının Xarici Bürosunun İran və Türkiyədə 
çoxsaylı  yerli  komitələri  qurulduqdan  sonra  M.  Ə.  Rəsulzadə 
siyasi  mənsubiyyətindən  asılı  olmayaraq  bütün  Azərbaycan 
mühacirlərinin təmsil oluna biləcəyi yeni siyasi təşkilat yaratmaq 
qərarına gəldi. 
     Belə bir təşkilatın yaradılmasında əsas məqsəd bütün siyasi 
mühacirləri  bir  araya  gətirmək,  xarici  ölkələrdə,  dünya  birliyi 
qarşısında  Azərbaycanı  təmsilçilikdə  meydana  gələ  biləcək 
paralelliklərə  yol verməmək idi. Elə bu missiya ilə 1924-cü ildə 
İstanbulda gizli fəaliyyət göstərən yeni siyasi təşkilat-Azərbaycan 


 
 
98 
Milli Mərkəzi (AMM) yaradıldı. AMM-in sədri M. Ə. Rəsulzadə, 
MK  üzvləri  Xəlil  Xasməmmədov,  Mustafa  Vakilli  (Müsavat), 
Əbdüləli  bəy  Əmircanov  (bitərəf),  Əkbərağa  Şeyxülislamov 
(xalqçı-sosialist) idi. (Sonralar tərkib dəyişilmişdi). 
     Lakin  siyasi  mühacirətin  vahid  bir  təşkilat  ətrafında 
birləşməsi prosesi çox ağır və ləng gedirdi. Ə. Əmircanov və Ə. 
Şeyxülislamovun  AMM-in  rəhbərliyində  təmsil  olunmalarına 
baxmayaraq,  “onlar  Konstantinopolda  (sovet  mənbəşünaslığında 
İstanbul  əsasən  belə  adlanır-X.  İ.)  ittihadçılarla  yaxınlaşmağa 
çalışırdılar” [80, v.33]. İttihadın isə mühacirətdəki lideri Xosrov 
bəy Sultanov partiyanın Xarici Ölkələr Bürosunu formalaşdırmaq 
və bütün ittihadçıları bir təşkilat ətrafında cəmləşdirmək istəyirdi. 
O, 1926-cı ildə  İrana gedərək burada İttihadın Tehran və  Təbriz 
komitələrini yarada bildi. “Tehran Komitəsinə Aşur-bəy İsabəyi, 
Təbriz Komitəsinə isə qardaşı İsgəndər bəyi rəhbər təyin etdi [80, 
v.31].  Mühacirətdəki  İttihad  liderlərindən  X.  Sultanov,  eləcə  də 
Mir  Yaqub  Mehdiyevin  göstərdiyi  bütün  cəhdlərə  baxmayaraq 
partiyanın xarici ölkələr bürosu yaradılmadı. 
     Azərbaycan  mühacirlərinin  bir  mərkəzdə  birləşməsi 
ideyasına  Ə.  M.  Tipçubaşov  də  tərəfdar  idi.  Ə.  M.  Topçubaşov 
çalışırdı  ki,  bütün  Qafqaz  respublikalarının  mühacirləri  bir 
səlahiyyətli təşkilat vasitəsilə Qafqaz Birliyində təmsil olunsun. O, 
parçalanmış  gürcü  mühacirlərini  də  milli  birliyə  dəvət  edir, 
Qafqaz  Birliyi  ideyasının  gerçəkləşdirilməsi  üçün  ciddi  səy 
göstərirdi. 
     Lakin  Qafqaz  Birliyi  ideyasının  arxasında  İngiltərə  və 
Fransanın dayandığına görə, Türkiyənin maliyyə yardımını kəsə-
cəyindən ehtiyat edən M. Ə. Rəsulzadə hələ ki, gözləmə taktikası 
seçmişdi və AMM-in mütəşəkkil hala gəlməsinə önəm verirdi. 
     Türkiyədəki  Azərbaycan  mühacirləri  əsasən  “Türk  Ocaq-
ları”  MK-sı  və  onun  Başqanı,  həm  də  Maarif  naziri  Həmdullah 
Subhi Tanrıövərdən maliyə dəstəyi alırdı. 
     Əhməd  bəy  Ağaoğlu    X.  Sultanova  yazdığı  məktubunda 
“Türk Ocaqları”nın hər ay ona, “eləcə də Ə. Əmircanov və M. Ə. 


 
 
99 
Rəsulzadəyə  75  lirə  məbləğində  pul  verilməsi  barədə  qərar 
çıxardığını” göstərirdi [78, v.597]. H. S. Tanrıövərin X. Sultanova 
yazdığı  məktubunda  da  X.  Sultanov,  Ə.  Əmircanov,  M.  Ə. 
Rəsulzadəyə hər ay 75 lirə verilməsi faktı təsdiqlənir [78, v.596]. 
     1925-ci  ildən  sonra  ittihadçıların  Parisdə  yaradıldığını 
bəyan edilən Qafqaz Birliyinə daxil olması qərarına gəlmələri ilə 
X. Sultanovun timsalında partiyaya göstərilən yardım dayandırıldı. 
Onlar  Türkiyənin  maliyyə  yardımını  kəsməsində  Ə.  Ağaoğlunu 
günahlandırır və Əhməd bəyin özünün hər ay, bolşeviklərdən 300 
lirə  aldığını  iddia  edirdilər”  [80,  v.40].  Ə.  Ağaoğlu  isə  öz 
növbəsində  M.  Ə.  Rəsulzadəyə  minnətdarlıq  məktubu  yazaraq, 
ittihadçılardan fərqli olaraq “onun türk aristokratiyasına xəyanət 
etməməsini alqışlayırdı” [80, v.40]. 
     Qafqaz mühacirlərinin müştərək təşkilatını yaratmaq M. Ə. 
Rəsulzadənin də çoxdankı arzusu idi. Bu məqsədlə o, Avropanın 
Qafqaz Birliyinin reallaşmasında maraqlı olan dairələri, Polşanın 
Türkiyədəki səfiri, eləcə də gürcü və Şimali Qafqaz mühacirləri 
ilə  xəlvəti  danışıqlar  aparır,  müştərək  təşkilatın  yaradılmasının 
imkan və yollarını arayırdı. 
     1926-çı  ildə  Polşanın  təklifi  əsasında  Qafqaz  İstiqlal  Ko-
mitəsinə daxil olmağa tələsməyən M. Ə. Rəsulzadə, artıq 1927-ci 
ildə  gürcü  mühacirlərinin  lideri  N.  Jordaniya  və  Polşa  rəsmi 
dairələri  ilə  əlaqə  yaradıb  təşkilatda  AMM-in  rəsmən  təmsil 
olunduğunu bəyan etdi. (Ətraflı “Qafqaz Konfederasiyası Şurası 
və “Prometey” Birliyinin yaradılmasında Azərbaycan siyasi mü-
hacirətinin yeri” bölümündə). 
     1927-ci  ildən  sonra  Türkiyə  tərəfi  AMM-ə  göstərdiyi 
maddi yardımı dayandırdı. Əslində, M. Ə. Rəsulzadə Qafqaz Bir-
liyi məsələsini Türkiyənin öz inhisarına götürməsinə çalışırdı. Bu 
istiqamətdə rəsmi dairələrdə 1925-ci ildə müəyyən həvəs yansa da, 
sonralar SSRİ-nin təzyiqləri nəticəsində tədricən mühacirlərin səsi 
Türkiyədə eşidilməz oldu. 


Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   114




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə