“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
100 
     Türkiyənin  SSRİ  ilə  “məcburi  dostluğu”  üzündən  təkcə 
Azərbaycan mühacirləri deyil, burada məskunlaşan Qafqaz, Tür-
küstan və başqa bölgələrin türk-müsəlman mühacirləri də yavaş-
yavaş  Avropa  ölkələri  ilə  əlaqələrə  üstünlük  verməyə  başladı. 
Çünki kommunizmin Avropaya yayılmasından qorxan avropalılar, 
SSRİ-dən  olan  siyasi  mühacirlərə  qayğı  göstərir,  onlara  dayaq 
durmağa çalışırdı. 
     Avropada  Azərbaycan  mühacirlərinin  yaratdığı  ilk  siyasi 
təşkilat “Azərbaycan İstiqlal Komitəsi” idi. 1924-cü ildə Almani-
yada təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin bazası əsasında yaradılan 
bu təşkilatın ilk sədri Heydər adlı bir mühacir olmuşdu. 
     Sonralar  Almaniyada  yaxşı  tanınan  Hilal  Münşinin  sədri 
olduğu AİK, yaydığı ideoloji-siyasi ədəbiyyat, məcmuə, eləcə də 
verdiyi konfranslarla uzun illər Avropa ictimaiyyətinin və dövlət-
lərinin  diqqətini  Azərbaycanın  müstəqilliyi  məsələsinə  cəlb  edə 
bilmişdi. 
     ΙΙ Dünya müharibəsi başlayanda M. Ə. Rəsulzadə və Hilal 
Münşi tərəfindən Berlində Milli Azərbaycan Komitəsi yaradıldı. 
MAK-ın  proqramında  deyilirdi:  “Azərbaycanın  milli  haqlarını 
qorumaq, vətənin xilas və istiqlalı üçün mübarizə aparmaq, Qaf-
qaz  millətlərinin  dostluqları  və  siyasətcə  bir  yerdə  yaşamaları 
üçün  çalışmaq...  Komitənin  əsas  qayəsini  təşkil  edir”  [42,  N-9, 
1952]. 
     Azərbaycan  milli  legionlarının  formalaşdırılmasında  mü-
hüm rol oynayan bu komitə, eyni zamanda M. Ə. Rəsulzadənin 
yazdığı  kimi,  “Milli  Azərbaycan  davasının  əsaslarını  alman 
məqamlarına qəbul etdirmək üzrə fəaliyyətə keçmişdi” [32, N-9, 
1954]. 
     M. Ə. Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə 1945-ci ildə Münhendə 
yeni bir təşkilat da meydana gəlmişdi. Bu Azərbaycan Demokratik 
Birliyi  idi  və  müharibə  qurtardıqdan  sonra  çox  acınacaqlı 
vəziyyətə  düşmüş  azərbaycanlı  hərbçiləri  müxtəlif  ölkələrdə 
yerləşdirməyə  çalışırdı.  ADB-nin  sədri  M.  Ə.  Rəsulzadə  vətənə 
dönmək istəməyən soydaşlarına müraciət edərək, onları qarşıdakı 

---

 
 
101 
çətinliklərə,  məhrumiyyətlərə  baxmayaraq  ruhdan  düşməməyə 
çağırırdı.  Müraciətdə  deyilir:  “Əziz  mühacirlər!  6  ildir  davam 
edən  İkinci  Cahan  hərbi  artıq  sona  yetdi.  Hərb  almanların 
məğlubiyyəti,  Qərb  müttəfiqlərinin  zəfəri  ilə  nəticələndi.  Bizim 
mücadiləmiz isə davam edəcək, çünki müqəddəs vətənimizi işğal 
altında  tutan  Sovet  kommunist  rejimi  müttəfiqlərin  yanında  yer 
almaq imkanına sahib oldu... 
     ...Yurddaşlar,  yurdumuza  dönənə  qədər  yaşayacağınız 
ölkələrdə sizə bəxtiyar olmağınızı dilərik. Bu vəsiqə ilə qısa adı 
“ADB” olan Azərbaycan Demokratik Birliyi ətrafında birləşməyə 
çağırırıq” [25, 17.04. 1996]. 
     1943-cü  ildə,  müharibənin  gedişində  könüllü  alman  tərə-
finə  keçən  mayor  Ə.  Fətəlibəyli-Düdənginski  tərəfindən  “Azər-
baycan  Milli  Birlik  Məclisi”  adlanan  bir  siyasi  təşkilat  da  yara-
dılmışdı. Müharibədə Azərbaycan müstəqilliyinin Almaniya tərə-
findən  tanınması  uğrunda  mübarizə  aparan  bu  təşkilat  müha-
ribədən sonra bir sıra yeni mühacirləri, o cümlədən əski mühacir-
lərdən Ə. Şeyxülislam, C. Hacıbəyli, İ. Əkbər, C. Kazımbəy və b. 
öz ətrafında birləşdirərək Müsavatın Xarici Ölkələr Bürosuna və 
AMM-ə müxalifət mövqeyində dayanırdı. 
     “Hərb  bitdikdən  sonra  dürlü  macəralardan  keçən  Fətəli-
bəyli, nəhayət amerikalılar tərəfindən finansə olunan, Münhendə 
təsis edilmiş  “Qurtuluş Radiosu” Azərbaycan şöbəsinin şefi idi” 
[32, N-9, 1954]. 
     1954-cü  ildə  Ə.  Fətəlibəyli  Sovet  casusu  tərəfindən 
Almaniyada  qətlə  yetirildikdən  sonra  “Azərbaycan  Milli  Birlik 
Məclisi” də dağıldı. 
     1947-ci  ildə  Avropada  məskunlaşan  Azərbaycan  müha-
cirlərinin əksəriyyəti Türkiyəyə qayıtdı. 1949-cü il fevralın 1-də 
M.  Ə.  Rəsulzadə  başda  olmaqla  siyasi  mühacirlər  Ankarada 
“Azərbaycan Kültür Dərnəyi”ni qurdular. 
     Dərnəyin  qarşısında  duran  əsas  vəzifələr  belə  müəyyən-
ləşdirilmişdi: 

---

 
 
102 
     “A- Azərbaycanı, onun tarixini, kültürünü, dərnək, işləmək 
və yaymaq; 
     B- Kitab, dərgi və qəzet olaraq  yayın  yapmaq və kültürəl 
toplantılar tərtib etmək; 
     C- Möhtac azərbaycanlılara maddi və mənəvi yardımlarda 
bulunmaq” [32, N-1, 1952]. 
     Türkiyədə  Azərbaycan  mühacirlərinin  siyasi  fəaliyyəti 
qadağan  olunduğundan  müsavatçılar,  eləcə  də  digər  mühacirlər 
dərnək  qurulduqdan  sonra  onun  ətrafına  cəmləşdilər.  M.  Ə. 
Rəsulzadə  AMM-də  yenidənqurma  işləri  aparıb,  Müsavat  Parti-
yasının və AMM-in fəaliyyətini Kültür Dərnəyinin fəaliyyəti ilə 
uzlaşdırdı. Nizamnaməsində “siyasətlə uğraşmaz” sözləri yazılan 
Azərbaycan Kültür Dərnəyi əslində pərdə arxasındakı Müsavatın 
və Milli Mərkəzin üzdə olan şəkli idi. 
     M.  Ə.  Rəsulzadənin  “Azərbaycan  Kültür  Gələnəkləri” 
əsərində yazdığı kimi, geniş anlam daşıyan “Kültür” sözü həm də 
siyasi  həyatı  əhatə  etdiyindən,  dərnəyin  adı  da  onun  siyasətlə 
uğraşacağını bəri başdan xəbər verirdi. 
     Örnək cəhətlərdən biri də o idi ki, Azərbaycan Kültür Dər-
nəyi  bütöv  Azərbaycan  həyatını  və  problemlərini  özündə  ehtiva 
etməyə çalışır, onu küll hallında öyrənib təbliğ etməyi əsas məq-
sədi  sayırdı.  Bu  amil  1960-cı  illərdən  sonra  özünü  daha  qabarıq 
büruzə verməyə başladı. 
    Bütün  bunlardan  başqa  Türkiyə  və  Qərb  dövlətlərində  o 
qədər  də  populyar  olmayan  qrupların  yaratdıqları  aşağıdakı  təş-
kilatlar da fəaliyyət göstərirdi: 
    1. 1948-ci ildə Ankarada İsmayıl Saryal, Məmməd Altun-
bay,  Əziz  Alpaut,  Nurəddin  Ardıcoğlu  tərəfindən  yaradılan 
“Azərbaycan Müdafiə Hüquq Cəmiyyəti”. 
     “Siyasətlə  uğraşmayacağını”  bildirsə  də,  cəmiyyətin  ni-
zamnaməsindən  aydın  olur  ki,  onun  əsas  qayəsində  siyasi  isti-
qamət  yox  deyildi.  AMHC-nin  nizamnaməsinin  ikinci  bəndində 
deyilir:  “Azərbaycanın  haqlarını  və  mövcudiyyətini  təhdid  edən 

---