“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
103 
cərəyanlarla və kommunizmlə fikri sahədə mücadilədə bulunmaq” 
[98]. 
     2. Ankarada Əhməd Ulusoy, Əli Daşkənd, Hidayət Turanlı, 
Nağı Bayramgil, Niyazi Kürdəmir (Usubbəyov) və b. tərəfindən 
1952-ci ildə qurulan “Azərbaycan Milliyyətçilər Dərnəyi”. 
     Dərnəyin  Nizamnaməsində  göstərilirdi  ki,  o  “siyasətlə 
uğraşmır”. Lakin məramnaməsindəki aşağıdakı bənddən onun da 
siyasi  hədəfləri  aydın  görünür:  “Vətən,  hürriyyət  və  Milli 
Müqəddəsat  (Müqəddəs  inanc-X.  İ.)  əsaslarına  dayanan  Azəri 
Türk millətçiliyini işləmək” [33, N-2, 1952]. 
     3.  “Azərbaycan  Mühariblər  (savaşçılar-X.  İ.)  Birliyi”. 
1952-ci  ildə  Ankarada  yaradılan  bu  birlik  də  əvvəlkilər  kimi 
nizamnaməsində  “siyasətlə  uğraşmadığını  göstərməsinə  baxma-
yaraq  əksəriyyəti  hərbçilərdən  ibarət  olan  siyasi  bir  təşkilat  idi. 
Onun hədəf və qayələrində deyilirdi: 
     “a)  Azərbaycan  istiqlal  savaşına  bağlı  qalmaq  və  bu 
bağlılığı savaşçılara təlqin, təşviq etmək; 
     b)  Vətən,  istiqlal  savaşında  və  millətsevərlikdə  örnək 
olmaq” və s. [32, N-4, 1952]. 
     Təəssüf  ki,  birlik  öz  rəhbərləri,  üzvləri  barədə  heç  bir 
məlumatın yayılmaması qərarı çıxardığından, onun yaradıcıları ilə 
bağlı məlumata təsadüf etmədik. 
     4. “Azərbaycan Millət Partiyası”. 1952-ci ildə Əziz Alpaut 
tərəfindən  yaradılmışdı.  Təşkilat  Ə.  F.  Düdənginski  qrupu  ilə 
əməkdaşlıq  edir,  müsavatçılara  müxalifətdə  dayanırdı.  Lakin 
ətrafına  mühacirləri  cəlb  edə  bilmədiyindən  AMP  bir  müddət 
“kağız üzərində” fəaliyyət göstərdikdən sonra dağıldı; 
     5. “Cəbhəçilər  İttifaqı” (“Azərər”). 1952-ci  ildə  yaradılan 
bu təşkilat əski legionçuları öz ətrafında birləşdirmişdi. 
     6.  “Azərbaycan  Qarşılıqlı  Yardım  Cəmiyyəti”  Məmməd 
Sadıx  Axundzadə  tərəfindən  yaradılmışdı.  Xeyriyyəçilik  adı 
altında fəaliyyət göstərsə də, əsas qayəsi Azərbaycan istiqlaliyyəti 
fikrini  şüurlarda  yaşatmaq,  onun  uğrunda  mübarizə  aparacaq 
gənclər yetişdirmək idi. 

---

 
 
104 
     7.  “Amerika  Azərbaycan  Cəmiyyəti”  1951-ci  ildə  əski 
legionçulardan  Məcid  Musazadə  tərəfindən  qurulmuş,  ətrafında 
əsasən  müharibədən  sonra  ABŞ-a  mühacirət  etmiş  legionçuları 
cəmləşdirmişdi. Cəmiyyət Türkiyə və Avropa ölkələrində fəaliy-
yət  göstərən  mühacirlərlə  məktublaşmalar  vasitəsi  ilə  əlaqə 
saxlayırdı. 
     8. “Azərbaycan Neftçilər Cəmiyyəti” Ə. M. Topçubaşovun 
tövsiyəsi  ilə  1920-ci  illərin  ortalarında  Parisdə  qurulmuşdu. 
Cəmiyyətin  İdarə  Heyətinə  məşhur  Azərbaycan  milyonçularının 
övladları, qohumları, eləcə də digər neft sənayeçiləri daxil idi: Ə. 
H. Tağıyev, Ə. Əsədullayev, A. Rza Tağıyev, M. Məlikov və b. 
     Azərbaycan  nefti  uğrunda  mübarizə  Avropada  siyasi 
mahiyyət  kəsb  etdiyindən  bu  cəmiyyət  də  istər-istəməz  siyasi 
proseslərə qoşulmalı olurdu. 
     “1927-ci ildə Əsədullayev “Royal Doyç” Deterdinq kom-
paniyası ilə gələcəkdə neft çıxarılması barədə 16 min funt sterlinq 
məbləğində  müqavilə  bağladı”  [78,  v.7].    Bu  müqavilə  öz 
növbəsində “Royol Doyç”la rəqabət aparan “Standart Oyl” kom-
paniyasını  bərk  narahat  etdiyinə  görə  beynəlxalq  aləmdə  geniş 
miqyas alan uzun-uzadı mübahisələr yarandı. Mübahisələrə ayrı-
ayrı  dövlət  strukturlarının  nümayəndələri,  siyasət  adamlarının 
qoşulması, M. Vəkilinin dediyi kimi  “Azərbaycan neftçilərini də 
get-gedə daha çox siyasiləşdirirdi” [78, v.7]. 
     9. Azərbaycan Gənclik Dərnəyi. Başqanı İldəniz Qurtulan 
olan  bu  dərnək  1961-ci  il  mayın  16-da  İstanbulda  quruldu. 
“Amacları Türk Dünyasının “Odlu Yurdu Azərbaycanı” çevrəyə 
tanıtmaqdı. “Bir çox seminarlar, anma törənləri, “gecə və çaylar”, 
milli  oyun  və  musiqi  göstərilərindən  başqa,  yurd  durumunu 
ilgiləndirən yazı və kitablarla dərnək üzvləri bu uğurda çalışırlar” 
[32, N-1,2,3. 1963]. 
     10.  İstanbulda  prof.  Əhməd  Cəfəroğlunun  yaratdığı  və 
rəhbərlik etdiyi “Azərbaycan Türk Kültürünü Tanıtma Dərnəyi”də 
fəaliyyət göstərirdi. Bu dərnək “Azərbaycan Yurt Bilgisi” adında 
çox populyar bir məcmuə dərc edirdi. 

---

 
 
105 
     Axırıncı  iki  dərnək  1960-70-ci  illərdə  belə  fəaliyyət 
göstərmişdi. 
     Polşa kəşfiyyatının Azərbaycan mühacirləri barədə verdiyi 
məlumatlarda M. Ə. Rəsulzadənin, 1938-ci ildə iki türk qəzetinin 
müxbiri  kimi,  qeyri-leqal  şəkildə  İrana  gələrək,  burada 
“Federalistlər  və  Millətçilər”  adlı  bir  partiya  yaratdığını  da 
bildirilir. Əsasən Cənubi Azərbaycanda populyar olan bu partiya, 
sərhədyanı məntəqələrdə güclü özəklər yaratmışdı. Onun üzvləri 
tez-tez Sovet Azərbaycanına gedir, oradan ölkə daxili vəziyyətlə 
bağlı  maraqlı  məlumatlar  toplayaraq  Azərbaycan  mühacirlərinə 
çatdırırdı. 
     Qarşısına  Sovet  hakimiyyətini  devirmək  məqsədi  qoyan 
“Federalistlər  və  Millətçilər”  pantürkçülük  ideologiyasına  daya-
nırdı. Partiya şah sarayına belə təsir edəcək nüfuza malik idi [99]. 
     Böyük Vətən müharibəsi başlayana qədər Müsavatın SSRİ 
ərazisində də bir sıra gizli təşkilatları fəaliyyətdə idi. Bunlardan ən 
mütəşəkkili və böyüyü Aşqabad təşkilatı hesab edilirdi. 
     Hələ aprel işğalından əvvəl asası qoyulan bu təşkilat, 1923-
cü  ildən  sonra  Azərbaycandakı  repressiyalardan  yayınan, 
həbsxana və sürgündən qaçan müsavatçıların hesabına böyüyərək 
40-cı illərə qədər fəaliyyətdə olmuşdu. 
     M.  Bədəlbəyov,  N.  İsrafilov,  M.  Ağamirovdan  ibarət 
rəhbər üçlük tərəfindən idarə olunan gizli Aşqabad komitəsində Ş. 
Əliyev, N. Quliyev, K. Həşimov, M. Həşimov, Z. İsmayılov, L. 
Səfərov kimi fəallar çalışırdı. 
     1927-ci ildə sürgündən qaçan Ə. V. Məmmədzadə (Yurd-
sevər)  və  K.  V.  Mikayılzadənin,  eləcə  də  digər  müsavatçıların 
İrana keçməsinə yardım edən Aşqabad təşkilatı idi. 
     Müsavatın 1920-ci ilə qədər fəal olan Kiyev və Peterburq 
şöbələri  1920-ci  ildən  sonra  demək  olar  ki,  fəaliyyətlərini 
dayandırdı. Kiyev şöbəsinin liderlərindən Y. V. Çəmənzəminli və 
M.  Topçubaşov  (həkim)  partiyadan  çıxaraq  Azərbaycanda 
qaldılar. Qalanların bir qismi Polşa və Finlandiyaya, digər qismi 
isə İrana səpələndi. 

---