“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
106 
      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.2.
 
Mühacirət mətbuatı. 
 
Azərbaycan  mühacirlərinin  təşkilatlanmasını  mətbuatsız 
təsəvvür etmək mümkün deyil. Mətbuat təkcə fikir, məlumat ya-
yan  deyil,  həm  də  adamları  fikir,  ideya  ətrafında  birləşdirən  bir 
vasitədir. 
     Mühacir  mətbuatının  əsasını,  bu  sahədə  hələ  Azərbaycan 
Demokratik  Respublikası  qurulana  qədər,  birinci  mühacirət 
dövründə yetərincə təcrübə toplamış M. Ə. Rəsulzadə qoydu. 
     M.  B.  Məmmədazadə  yazir:  “Yalnız  Azərbaycanlıların 
deyil,  bütün  əsir  türklərin  xaricdə  çıxardıqları  ilk  dərgi  olan  və 
istila  altındakı  bütün  əsir  millətlərin,  bilxassə  Qafqasya  millət-
ləriylə  Türk  və  müsəlman  ellərinin  həyat  və  mücadiləsini  əks 

---

 
 
107 
etdirən “Yeni Qafqasya” ilə başlayan milli nəşriyyat, milli istiqlal 
savaşımızın tarixi vəsiqələri olaraq qalacaq” [32, N-7(19), 1953]. 
     Dərginin  “Yeni  Qafqasya”  adlandırılmasından  da  görü-
nürdü ki, Azərbaycan mühacirləri bütün Qafqaz mühacirləri ilə iş 
birliyi yaradılmasının ilk təşəbbüsçülərindən olmuşdu. Son dərəcə 
zəruri olan bu birliyin gerçəkləşməsi üçün həm mühacirləri, həm 
də  Türkiyə  ictimaiyyətinin  siyasi  zümrəsini  ideoloji-siyasi 
cəhətdən  hazırlamaq  istiqamətində  “Yeni  Qafqasya”  çox  işlər 
gördü.  Sahibi  və  mühərriri  M.  Ə.  Rəsulzadə  olan  “Yeni  Qaf-
qasya”nın məsul redaktoru dağıstanlı Səid Əfəndi, redaksiya he-
yətinin  üzvləri  isə  Ş.  Rüstəmbəyli,  Əhməd  Cəfəroğlu,  X. 
Xasməmmədov,  Əmin  Abid  (Gültəkin)  və  Buxara  Respublika-
sının sabiq prezidenti Osman Xoca idi. “Səid Əfəndi 1925-ci ildə 
Avropa papaxlarının Türkiyədə geyilməsi əleyhinə təbliğat apar-
dığına görə həbs edilmişdi. 1926-ci ilin fevralında bəraət almasına 
baxmayaraq Türkiyə respublikasının o zamankı qanununa əsasən 
redaktor vəzifəsində çalışa bilməzdi” [80, v.36]. 
     1925-26-cı  illər  arası  qısa  fasilədən  sonra  ayda  iki  dəfə 
çıxan dərgi, Əhməd Həqqinin redaktorluğu ilə yenidən fəaliyyətə 
başladı. 
     “Yeni Qafqasya” Sovet hökumətini çox narahat etdiyindən 
Kommunist  Partiyasının  qurultaylarında,  konfranslarda  ondan, 
ümumiyyətlə  bütöv  mühacirətdən  tez-tez  gileylər  eşidilirdi. 
Çiçerin, Bağırov, M. Huseynov və b. yüksək tribunalardan Tür-
kiyə hökumətinə təzyiqlər göstərməyə, “müsavatçılarla daxildə və 
xaricdə mübarizə aparmağa çağırırdı” [145, s.189]. 
     “Sadəcə olaraq 1927-ci ilin axırlarında “fasilə verən” “Yeni 
Qafqasya” öz yerini 1928-ci ildə eyni proqramla və eyni hərarətlə 
çıxan  “Azəri  Türk”ə  vermişdi”  [145,  s.194].  “Azəri  Türk”ün 
məsul  redaktoru  Məmməd  Axundzadə  idi  (Azərbaycan  Gənclər 
Birliyinin sədri). 
     1929-cu ildə “Azəri Türk”ün nəşri dayandırıldıqdan sonra, 
M.  Ə.  Rəsulzadənin  baş  redaktorluğu  ilə  1929-1931-ci  illərdə 
“Odlu Yurt” məcmuəsi dərc olunmağa başladı. İmtiyaz  sahibi A. 

---

 
 
108 
Kazımzadə, məsul müdiri İ. Kamal olan “Odlu Yurt” Azərbaycan 
mühacirlərinin  ΙΙ  Dünya  müharibəsi  başlayana  qədər  Türkiyədə 
çıxardıqları axırıncı siyasi yönlü məcmuə idi. 
     1930-cu il 7 avqustdan etibarən Azərbaycan mühacirləri ilk 
siyasi həftəlik qəzet olan “Bildiriş”in nəşrinə başladı. Bu qəzetin 
imtiyaz sahibi də A. Kazımzadə, məsul müdiri Kamal idi. (1931-
ci ildə məsul müdir M. B. Məmmədzadə oldu). 
     1931-ci  ildə  Türkiyədəki  Azərbaycan  siyasi  mühacirləri 
SSRİ-nin təzyiqi ilə ölkədən çıxarıldıqdan sonra, siyasi mətbuatın 
da fəaliyyəti uzunmüddətli fasilə verməli oldu. 
     Ə. Cəfəroğlunun 1931-1934-cü illərdə çıxardığı “Azərbay-
can  Yurt  Bilgisi”  məcmuəsi  siyasətdən  uzaq  olsa  da  Türkiyə 
hökuməti onun da nəşrinə icazə vermədi. (Məcmuə 1954-cü ildən 
yenidən nəşrinə başladı). 
     1931-ci ildən mühacirət mətbuatının Avropa dövrü başlayır. 
     M. B. Məmmədzadə yazır: “Bolşeviklərin bayram etdikləri 
günlərdə,  1932-ci  il  dekabrın  10-da  Berlində  “Yeni  Qafqasya”, 
“Azəri  Türk”,  “Odlu  Yurt”  və  “Bildiriş”  redaksiyalarının  iştira-
kıyla və eyni proqramla “İstiqlal” qəzeti nəşrə başlamışdı” [145, 
s.198]. 
     1934-cü ildə isə Berlində Hilal Münşinin redaktorluğu ilə 
əsası qoyulan “Qurtuluş” dərgisi, 1939-cu ilin sentyabrına qədər 
(  ΙΙ  Dünya  müharibəsi  başlanan  ərəfədə  Hitler  bütün  mühacirət 
mətbuatının  bağlaması  barədə  göstəriş  vermişdi.  Bu  addım  həm 
də Ribbentrop- Molotov danışıqlarında sonra gözdən pərdə asmaq 
üçün atılırdı) fasiləsiz olaraq dərc edildi. 
     1936-cı  ildə  Müsavat  Partiyasının  xüsusi  bülleteni  də 
(“Müsavat”)  öz  nəşrinə  başladı.  Hələ  1926-cı  ildə  müsavatçılar 
Parisdə fransız dilində partiyanın “Azərbaycan” adlı bir məcmuə-
sinı buraxmaq qərarına gəlmişdilər. Avropada Azərbaycanla bağlı 
təbliğat aparmağı qarşısına məqsəd qoyan bu məcmuənin təəssüf 
ki, ancaq iki sayı işıq üzü görə bildi. Onun sonra nəşr edilməsinin 
səbəbləri barədə məlumata təsadüf etmədik. 

---

 
 
109 
     Azərbaycan mühacirlərinin 1932-ci ildə Helsinkidə çıxar-
dığı “Turan” qəzeti haqqında da məlumat çox azdır. Hər sayında 
fin  dilində  Azərbaycanın  həyatından  bir  məqalə  verən  bu  aylıq 
qəzetin də ömrü çox olmamışdı. 
     Müharibə dövründə mühacirlər mətbuat fəaliyyətini dayan-
dırsalar  da,  Azərbaycan  legionları  “Azərbaycan”,  “Hücum” 
qəzetləri və “Milli Birlik” dərgisi ilə bu boşluğu qismən də olsa 
doldururdular. 
     Müharibədən  sonra  eyni  ildə  (1952)  iki  “Azərbaycan” 
jurnalı dərc olunmağa başladı: bunlardan biri Ankarada Azərbay-
can Kültür Dərnəyinin orqanı, digəri isə Münxendə Azərbaycan 
Milli  Birlik  Məclisinin  orqanı  idi.  Redaktoru  C.  Hacıbəyli  olan 
Münxendəki “Azərbaycan” 1954-cü ildən nəşrini dayandırsa da, 
Azərbaycan Kültür Dərnəyinin orqanı hələ də nəşr edilməkdədir. 
     Ümumiyyətlə, mühacirlərimiz 1960-cı  ilə qədər, ayrı-ayrı 
illərdə  və ölkələrdə otuzdan artıq   qəzet  və  jurnal  dərc  etmişlər: 
“Yeni Qafqasya”, “Azəri Türk”, “Odlu Yurt”, “Azərbaycan Yurt 
Bilqisi”, “Qurtuluş”, “Müsavat”, “Azərbaycan” (Ankara), “Azər-
baycan” (Paris), “Azərbaycan” (Berlin), “Milli Birlik”, “İstiqlal”, 
“Bildiriş”,  “Yaşıl  Yarpaq”,  “Birlik  Dirilikdir”,  “Türk  izi”, 
“Koroğlu”,  “Türk  Yolu”,  “Xəzər”,  “Dərgi”,  “Araz”,  “Hücum”, 
“Turan”, “Mücahid” və s. 
     Bunlardan  əlavə  Azərbaycan  mühacirləri  SSRİ-dən  olan 
başqa mühacirlərin dərc etdikləri aşağıdakı mətbuat orqanlarının 
işində  iştirak  və  müntəzəm  olaraq  müxtəlif  səpgili  məqalələrlə 
çıxış  edirdilər:  “Prometey”,  “Birləşik  Qafqasya”,  “Qafqasya”, 
“Qafqaz almanaxı”, “Yaş Türküstan”, “Yana Milli Yol” və s. 
     Ağır mühacirlik həyatının bir sıra problemlərinin həllində 
şəxsi münasibətlər, dostluq əlaqələrinin təsiri az deyildi. 
     M. Ə. Rəsulzadə İsmət Paşa ilə dost idi və Paşa İstanbula 
gələndə onunla görüşürdü. O, Həmdullah Sübhi Tanrıövər, İranın 
Türkiyədəki  səfiri  Təba-Təban,  Türkiyənin  Bakıdakı,  sonra  isə 
İrandakı konsulu Məmduh Şövkət bəylə də yaxın münasibətdə idi. 

---