106
2.2.
Mühacirət mətbuatı.
Azərbaycan mühacirlərinin təşkilatlanmasını mətbuatsız
təsəvvür etmək mümkün deyil. Mətbuat təkcə fikir, məlumat ya-
yan deyil, həm də adamları fikir, ideya ətrafında birləşdirən bir
vasitədir.
Mühacir mətbuatının əsasını, bu sahədə hələ Azərbaycan
Demokratik Respublikası qurulana qədər, birinci mühacirət
dövründə yetərincə təcrübə toplamış M. Ə. Rəsulzadə qoydu.
M. B. Məmmədazadə yazir: “Yalnız Azərbaycanlıların
deyil, bütün əsir türklərin xaricdə çıxardıqları ilk dərgi olan və
istila altındakı bütün əsir millətlərin, bilxassə Qafqasya millət-
ləriylə Türk və müsəlman ellərinin həyat və mücadiləsini əks
107
etdirən “Yeni Qafqasya” ilə başlayan milli nəşriyyat, milli istiqlal
savaşımızın tarixi vəsiqələri olaraq qalacaq” [32, N-7(19), 1953].
Dərginin “Yeni Qafqasya” adlandırılmasından da görü-
nürdü ki, Azərbaycan mühacirləri bütün Qafqaz mühacirləri ilə iş
birliyi yaradılmasının ilk təşəbbüsçülərindən olmuşdu. Son dərəcə
zəruri olan bu birliyin gerçəkləşməsi üçün həm mühacirləri, həm
də Türkiyə ictimaiyyətinin siyasi zümrəsini ideoloji-siyasi
cəhətdən hazırlamaq istiqamətində “Yeni Qafqasya” çox işlər
gördü. Sahibi və mühərriri M. Ə. Rəsulzadə olan “Yeni Qaf-
qasya”nın məsul redaktoru dağıstanlı Səid Əfəndi, redaksiya he-
yətinin üzvləri isə Ş. Rüstəmbəyli, Əhməd Cəfəroğlu, X.
Xasməmmədov, Əmin Abid (Gültəkin) və Buxara Respublika-
sının sabiq prezidenti Osman Xoca idi. “Səid Əfəndi 1925-ci ildə
Avropa papaxlarının Türkiyədə geyilməsi əleyhinə təbliğat apar-
dığına görə həbs edilmişdi. 1926-ci ilin fevralında bəraət almasına
baxmayaraq Türkiyə respublikasının o zamankı qanununa əsasən
redaktor vəzifəsində çalışa bilməzdi” [80, v.36].
1925-26-cı illər arası qısa fasilədən sonra ayda iki dəfə
çıxan dərgi, Əhməd Həqqinin redaktorluğu ilə yenidən fəaliyyətə
başladı.
“Yeni Qafqasya” Sovet hökumətini çox narahat etdiyindən
Kommunist Partiyasının qurultaylarında, konfranslarda ondan,
ümumiyyətlə bütöv mühacirətdən tez-tez gileylər eşidilirdi.
Çiçerin, Bağırov, M. Huseynov və b. yüksək tribunalardan Tür-
kiyə hökumətinə təzyiqlər göstərməyə, “müsavatçılarla daxildə və
xaricdə mübarizə aparmağa çağırırdı” [145, s.189].
“Sadəcə olaraq 1927-ci ilin axırlarında “fasilə verən” “Yeni
Qafqasya” öz yerini 1928-ci ildə eyni proqramla və eyni hərarətlə
çıxan “Azəri Türk”ə vermişdi” [145, s.194]. “Azəri Türk”ün
məsul redaktoru Məmməd Axundzadə idi (Azərbaycan Gənclər
Birliyinin sədri).
1929-cu ildə “Azəri Türk”ün nəşri dayandırıldıqdan sonra,
M. Ə. Rəsulzadənin baş redaktorluğu ilə 1929-1931-ci illərdə
“Odlu Yurt” məcmuəsi dərc olunmağa başladı. İmtiyaz sahibi A.
108
Kazımzadə, məsul müdiri İ. Kamal olan “Odlu Yurt” Azərbaycan
mühacirlərinin ΙΙ Dünya müharibəsi başlayana qədər Türkiyədə
çıxardıqları axırıncı siyasi yönlü məcmuə idi.
1930-cu il 7 avqustdan etibarən Azərbaycan mühacirləri ilk
siyasi həftəlik qəzet olan “Bildiriş”in nəşrinə başladı. Bu qəzetin
imtiyaz sahibi də A. Kazımzadə, məsul müdiri Kamal idi. (1931-
ci ildə məsul müdir M. B. Məmmədzadə oldu).
1931-ci ildə Türkiyədəki Azərbaycan siyasi mühacirləri
SSRİ-nin təzyiqi ilə ölkədən çıxarıldıqdan sonra, siyasi mətbuatın
da fəaliyyəti uzunmüddətli fasilə verməli oldu.
Ə. Cəfəroğlunun 1931-1934-cü illərdə çıxardığı “Azərbay-
can Yurt Bilgisi” məcmuəsi siyasətdən uzaq olsa da Türkiyə
hökuməti onun da nəşrinə icazə vermədi. (Məcmuə 1954-cü ildən
yenidən nəşrinə başladı).
1931-ci ildən mühacirət mətbuatının Avropa dövrü başlayır.
M. B. Məmmədzadə yazır: “Bolşeviklərin bayram etdikləri
günlərdə, 1932-ci il dekabrın 10-da Berlində “Yeni Qafqasya”,
“Azəri Türk”, “Odlu Yurt” və “Bildiriş” redaksiyalarının iştira-
kıyla və eyni proqramla “İstiqlal” qəzeti nəşrə başlamışdı” [145,
s.198].
1934-cü ildə isə Berlində Hilal Münşinin redaktorluğu ilə
əsası qoyulan “Qurtuluş” dərgisi, 1939-cu ilin sentyabrına qədər
( ΙΙ Dünya müharibəsi başlanan ərəfədə Hitler bütün mühacirət
mətbuatının bağlaması barədə göstəriş vermişdi. Bu addım həm
də Ribbentrop- Molotov danışıqlarında sonra gözdən pərdə asmaq
üçün atılırdı) fasiləsiz olaraq dərc edildi.
1936-cı ildə Müsavat Partiyasının xüsusi bülleteni də
(“Müsavat”) öz nəşrinə başladı. Hələ 1926-cı ildə müsavatçılar
Parisdə fransız dilində partiyanın “Azərbaycan” adlı bir məcmuə-
sinı buraxmaq qərarına gəlmişdilər. Avropada Azərbaycanla bağlı
təbliğat aparmağı qarşısına məqsəd qoyan bu məcmuənin təəssüf
ki, ancaq iki sayı işıq üzü görə bildi. Onun sonra nəşr edilməsinin
səbəbləri barədə məlumata təsadüf etmədik.
109
Azərbaycan mühacirlərinin 1932-ci ildə Helsinkidə çıxar-
dığı “Turan” qəzeti haqqında da məlumat çox azdır. Hər sayında
fin dilində Azərbaycanın həyatından bir məqalə verən bu aylıq
qəzetin də ömrü çox olmamışdı.
Müharibə dövründə mühacirlər mətbuat fəaliyyətini dayan-
dırsalar da, Azərbaycan legionları “Azərbaycan”, “Hücum”
qəzetləri və “Milli Birlik” dərgisi ilə bu boşluğu qismən də olsa
doldururdular.
Müharibədən sonra eyni ildə (1952) iki “Azərbaycan”
jurnalı dərc olunmağa başladı: bunlardan biri Ankarada Azərbay-
can Kültür Dərnəyinin orqanı, digəri isə Münxendə Azərbaycan
Milli Birlik Məclisinin orqanı idi. Redaktoru C. Hacıbəyli olan
Münxendəki “Azərbaycan” 1954-cü ildən nəşrini dayandırsa da,
Azərbaycan Kültür Dərnəyinin orqanı hələ də nəşr edilməkdədir.
Ümumiyyətlə, mühacirlərimiz 1960-cı ilə qədər, ayrı-ayrı
illərdə və ölkələrdə otuzdan artıq qəzet və jurnal dərc etmişlər:
“Yeni Qafqasya”, “Azəri Türk”, “Odlu Yurt”, “Azərbaycan Yurt
Bilqisi”, “Qurtuluş”, “Müsavat”, “Azərbaycan” (Ankara), “Azər-
baycan” (Paris), “Azərbaycan” (Berlin), “Milli Birlik”, “İstiqlal”,
“Bildiriş”, “Yaşıl Yarpaq”, “Birlik Dirilikdir”, “Türk izi”,
“Koroğlu”, “Türk Yolu”, “Xəzər”, “Dərgi”, “Araz”, “Hücum”,
“Turan”, “Mücahid” və s.
Bunlardan əlavə Azərbaycan mühacirləri SSRİ-dən olan
başqa mühacirlərin dərc etdikləri aşağıdakı mətbuat orqanlarının
işində iştirak və müntəzəm olaraq müxtəlif səpgili məqalələrlə
çıxış edirdilər: “Prometey”, “Birləşik Qafqasya”, “Qafqasya”,
“Qafqaz almanaxı”, “Yaş Türküstan”, “Yana Milli Yol” və s.
Ağır mühacirlik həyatının bir sıra problemlərinin həllində
şəxsi münasibətlər, dostluq əlaqələrinin təsiri az deyildi.
M. Ə. Rəsulzadə İsmət Paşa ilə dost idi və Paşa İstanbula
gələndə onunla görüşürdü. O, Həmdullah Sübhi Tanrıövər, İranın
Türkiyədəki səfiri Təba-Təban, Türkiyənin Bakıdakı, sonra isə
İrandakı konsulu Məmduh Şövkət bəylə də yaxın münasibətdə idi.
Dostları ilə paylaş: |