“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
113 Ə. M. Topçubaşov isə Azərbaycanın istiqlal mübarizəsinin bir mərkəzdən idarə olunması fikrində M. Ə. Rəsulzadəyə şərik idi. Sonrakı proseslərdə İstanbulda M. Ə. Rəsulzadəyə, Parisdə Ə. M. Topçubaşova təzyiq edən qüvvələrin bir-birləri ilə əlaqə yaratdıqlarının və fərqli fikirdə olanlarla kəskin rəftar etdiklərinin şahidi oluruq. Xəlil Xasməmmədov qrupuna daxil olan Nağı Şeyxzaman- lının Ə. M. Topçubaşovun mövqeyini müdafiə edən Mir Yaqub Mehdiyevə tutduğu iradlar məsələyə qismən aydınlıq gətirir: “Mir Yaqub bəyə qüsur tutduğum bir şey varsa, o da Azərbaycan milli hökuməti tərəfindən rəsmən göndərilmiş səlahhiyatdar heyəti zəif düşürmək, milli davanın Əli Mardan bəy kimi qiymətli dövlət adamının əlindən alınıb M. Emin bəyə verilməsinə yardım etməsi və kəndisinin də... Müsavat firqəsinə yazılmasıdır” [361, s.40]. Bu sitatdan aydın görünür ki, mühacirlərin bir qismi Azərbaycanın rəsmən təmsilçilik hüququnun Paris sülh konfransına göndərilən heyətə məxsus olduğunu iddia edir, AMM-in Azərbaycan adından danışmasına əsəbi yanaşırdılar. Əslində isə Parisdə Ə. M. Topçubaşov və M. Ə. Rəsulzadənin səyi ilə müdrik qərar çıxarılmışdı. M. Ə. Rəsulzadə Parisdən qayıdan ərəfədə Türkiyədəki mühacirlərdən M. B. Məmmədzadə ilə M. Sadıx arasında da zid- diyyətlər kəskinləşmiş, Abbas Kazımzadə işindən uzaqlaşmış (təşkilatda xəzinədar idi) Polşada olan Mustafa Vəkilli ilə əlaqələr qırılmışdı. Yaranmış bu böhran müzakirə olunduqdan sonra vəziyyətdən çıxış yolu kimi sərt tədbirlər görməmək, ayrı-ayrı partiya mərkəzlərinin təmsilçiləri ilə yeni Divan formalaşdırmaq qərara alındı. Bu zaman Xəlil bəy və Şəfi bəy partiya üzvü kimi deyil, MM-də təmsil olunan siyasi şəxs kimi əksəriyyətin müdafiə etdiyi mövcud qərara müxalif olduqlarını bəyan edib, təşkilat əleyhinə yenidən fəaliyyətə başladılar. Bunun cəzası olaraq “İstanbul təşkilatı onları öz sıralarından ixrac etdi” (315, s.24). Ş. Rüstəmbəylinin yazdığına görə bu üç nəfərə (X. Xasməmmədov, 114 Ş. Rüstəmbəyli, M. Sadıx) “firqəçilərdən bir qrupu da qoşulub ayrıldı” [338, s.29]. Az.DSİ-nin 1929-cu il 15 aprel tarixi agentura məluma- tında da İstanbulda müsavatçıların parçalanması və bunun nəticəsində iki paralel mərkəzin yaranması göstərilir. Az.DSİ-nin istinad etdiyi Yeni Mərkəzi orqanın yaydığı bəyannaməyə görə 1928-ci ilin 16 noyabrında gecə müsavatçılardan bir qrupu xəlvəti yığışaraq üç nəfərə qarşı (yuxarıda adı çəkilən üçlük nəzərdə tutulur) Nizamnamənin tələblərini pozan qərar çıxarmışdır. Lakin az keçmədən İstanbuldakı bir sıra nüfuzlu şəxslərin (həm M. Ə. Rəsulzadə, həm də Ş. Rüstəmbəyli bunlardan Şərif müəllimi tez- tez xatırladır) barışdırıcılıq səyi nəticəsində parçalanmanın qarşısı alındı. Lakin sükut uzun sürmədi. M. Ə. Rəsulzadə yazırdı ki, “Xəlil bəylə Şəfi bəy 1929-cu ildə sözdə bizlə barışsa da, işdə təşkilata qarşı intriqa yapır, mühacirlər arasında bəyannamələr yayırdı. Bir neçə imza ilə MM üzvlərinə kollektiv məktublar yazılır, mühacirət namına hesab istənilirdi” [315, 26]. 1929-cu ildə də mühacirlərarası ixtilafları daha da dərin- ləşdirən bir “milli vərəq” məsələsi ortaya çıxdı. “1929-cu ilin iyu- nunda “Odlu Yurt” dərgisinin idarəxanəsində araşdırma yapılaraq milli əvrak (vərəq-X. İ.) müsadirə olundu” [315, s.32]. “Azəri Türk” dərgisinin məsul müdiri Məmməd Sadıx yazırdı: “Doqquz sənədən bəri qırmızı ruslara qarşı xaricdə Azər- baycan davası aparanların... fəaliyyətlərinin səmərəsi olaraq ortada istiqlal davasının tarixi vərəq və vəsiqələri toplanmışdı” [291, N28-29, 1929]. Türkiyə hökuməti tərəfindən müsadirə olu- nan da məhz bu sənədlər idi. Mühacirlər böyük biabırçılıq kimi qəbul etdikləri “milli əvrakın əllərə keçməsi” məsələsində, barə- sində İstanbul təşkilatının partiyadan xaric edilməsi haqqında qərar çıxardığı M. Sadıxdan şübhələnirdilər. Günahsız olduğunu sübut etmək məqsədilə M. Sadıx jurnalist təhqiqatına başlayaraq işi axıra çatdırıb “milli əvrakı əllərə verən” adamın Şəfi bəy olduğunu elan edir. Hadisələrin xoşagəlməz şəkil almasına 115 baxmayaraq M. Ə. Rəsulzadə aranı açmamaq, münasibətləri gər- ginləşdirməmək üçün prosesə müdaxilə etmirdi. O, hətta 1929-cu ildə Varşavaya gedərək (Mustafa bəy Vəkilli istefa verib, Polşaya getmişdi) yerinə, partiya rəisliyinə müvəqqəti Şəfi bəyi təyin etmişdi [338, s.29]. M. Sadıx ixtilafları ört-basdır etdiyinə, partiya rəhbərliyin- dəki çəkişmələrə göz yumduğuna görə M. Ə. Rəsulzadəni də tənqid edirdi. 1928-ci ildən başlanan ixtilaflar təkcə Müsavat Partiyasının deyil, MM-in rəhbərliyində də dəyişmələri get-gedə zərurətə çevirirdi. 1930-cu illərdə Azərbaycan mühacirlərinin əksəriyyəti Türkiyədən köçərək Avropa ölkələrində məskunlaşdılar. M. Ə. Rəsulzadə İstanbuldan ayrıldıqdan sonra Milli Mərkəz nəzarətdən kənarda qalmış, bir çox hallarda müstəqil fəaliyyət göstərən bir təşkilata çevrilmişdi. Rəhbərliyə daxil olan Xəlil bəy, Şəfi bəy və Abbasəli bəy (İstanbulda qalmışdılar) mövcud vəziyyəti qənaətbəxş hesab edərək M. Ə. Rəsulzadənin təşkilatda yenidənqurma tədbirlərinə müqavimət göstərirdilər. 1932-ci ildə Xəlil bəy yaranmış böhran vəziyyətindən çıxış yolları aramaq, MM-lə bağlı İstanbul-Avropa arasındakı fikir ayrılıqlarını aradan götürmək üçün Avropaya dəvət olundu. “Xəlil bəyin reorqanizasiyaya kəskin müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, M. Ə. Rəsulzadə, Mir Yaqub Mehdiyev, Mustafa Vəkilli onu fikrindən döndərib MM-in yığıncağında aşağıdakı qərarı qəbul etdilər: “MM İstanbulda qalmaqla bərabər, felən ümumi milli işləri idarə etməklə üç kişidən ibarət səlahiyyətdar bir heyət intihab edər (seçər-X. İ.). Bu heyət də ...iqamət edər” [315,s.30]. Xəlil bəy İstanbula döndükdən sonra Müsavatın buradakı şöbəsi yanvarın 25-də (1933) növbəti toplantı keçirdi. Toplantıda beş nəfərdən ibarət yeni bir komitə yaradıldı və bu barədə partiyanın Avropadakı sədrinə komitə rəisi Mir Əli Sadıqov tərəfindən hesabat məktubu göndərildi. Cavab məktubunda M. Ə. Rəsulzadə təsdiq səlahiyyətinin nizamnaməyə rəğmən Divana aid Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|