“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə39/114
tarix30.12.2017
ölçüsü2,8 Kb.
#18713
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   114

 
 
119 
əməllərini ifşa edən, 18 dekabr tarixində(1933) Müsavatın heç bir 
konqresinin toplanmadığını bildirən ikinci məktub da daxil oldu. 
     Bir  xeyli  sükutdan  sonra  konqres  barədəki  təkzib  mək-
tublarına Xəlil bəyin cavabı dərc olundu. Bu cavabında “yeni sədr” 
partiya konqresinin toplandığını israr edirdi. 
     Xəlil bəydən sonra Şəfi bəy də “Qafqaz”a məktub yazaraq 
Müsavat partiyası Divanının iki il yarım əvvəl dağıldığını, olma-
yan  Divanın  isə  onu  partiyadan  xaric  etmənin  qeyri-müm-
künlüyünü  göstərirdi.  Bu  dəlillərin  əsassızlığı  barədə  M.  Ə. 
Rəsulzadə  yazırdı:  “Fəqət  Divanın  icrayi  fəaliyyət  edəmədiyi 
zamanlarda, ələlxüsus onun səlahiyyəti firqə rəisi və liderinə keçər 
ki,  bu  xüsus  1933-də  müxalifət  namına  Xəlil  bəylə  aramızda 
imzalanan itilafnamə hökmüncə də təyin olunmuşdur” [315, s.52]. 
     Onu  da  qeyd  edək  ki,  “Qafqaz”  jurnalı  Xəlil  bəylə,  Şəfi 
bəyin  məktublarını  çox  həvəslə  dərc  edir,  AMM-in  və  Müsavat 
partiyasının  əsas  tribunası  olan  “İstiqlal”  qəzetinə  və  M.  Ə. 
Rəsulzadəyə müxalifət mövqeyində dayanaraq ziddiyyətləri daha 
da dərinləşdirirdi. Şəfi bəy və onun tərəfdarları da öz növbəsində 
“İstiqlal”  qəzetini  ittiham  edərək:  “Bu  qəzeti  ancaq,  milli  düş-
mənlərə qarşı mücadilə aparmağa, Azərbaycan daxili işləri sokaka 
(küçəyə-X. İ.) çıxarıb düşmənlərin qabağına atmaqdan çəkinməyə” 
[338, s.50] çağırırdı. 
     Tərəflər  bir-birini  ən  çox  aralarındakı  ixtilafları  mətbuat 
səhifəsinə  birincini  çıxarmaqda,  Azərbaycan  davasına  xəyanət 
etməkdə  suçlayırdı.  Lakin  burada  birincini  müəyyən  etmək 
çətindir. Çünki, “İstiqlal” qəzeti Şəfi bəyin partiyadan qovulması 
haqqında  təşkilatın  qərarını  14  apreldə,  “Qafqaz”  jurnalı  isə 
məlum “konqres” barədə “rəsmi təbligatı” 10 gün sonra dərc et-
mişdi.  Bu  10  gün  müddətində  İstanbulda  yaşayan  Şəfi  bəyin 
“İstiqlal”ı  əldə  edib  oxuduqdan  sonra  ixtilafı  Parisdə  mətbuata 
çıxarmağa  (M.  Ə.  Rəsulzadədən  sonra)  məcbur  olduğunu  iddia 
etməsi inandırıcı görünmür. M. Ə. Rəsulzadənin də mülahizəsinə 
görə  İstanbuldan  Parisə-“Qafqaz”  redaksiyasına  Şəfi  bəyin 


 
 
120 
göndərdiyi  “fəsatnamə”  ixtilafın  “İstiqlala”  çıxarılması  ilə  bağlı 
deyil, bu iş onsuz da görüləcəkdi. 
     M. Ə. Rəsulzadəni ittiham edənlər, növbəti dəlil kimi Şəfi 
bəyin 1934-cü il fevralın 2-də Milli Mərkəzdən istefası ilə əlaqə-
dar  yazdığı  məktubun  (sədrə)  adı  çəkilən  təşkilatın  yığıncaq-
larından birində müzakirə olunmamasını göstərirlər. Bu məqam-
da-“Şəfi  bəyin  M.  Emin  bəyə  26.2.34  tarixli  milli  Azərbaycan 
Mərkəzi  azası  (üzvü-X.  İ.)  sifətilə  yazdığı  məktubu...  M.  Emin 
bəyin əvvəl Milli Azərbaycan Mərkəzinə rüçu etməsi (təqdim-X. 
İ.)  lazım  idi”  deyən  C.  Hacıbəyli  və  Ə.  A.  Şeyxülislam  haqlı 
görünürlər.  Söhbət  Şəfi  bəyin  MM-dən  istefası  ilə  bağlı  M.  Ə. 
Rəsulzadəyə yazdığı məktubdan gedir. Həmin məktubda Şəfi bəy-
“bu gündən etibarən “MM” təşkilatında bir aza sifətlə qalmağın 
imkansızlığını görərək, oradan çəkildiyini” bildirmişdi [338, s.9]. 
     İxtilafları mətbuata birinci çıxarmadığını iddia etsə də Şəfi 
bəy M. Ə. Rəsulzadəni kəskin tənqid edən bu məktubunu demək 
olar  ki,  bütün  şəhərlərdəki  Azərbaycan  mühacir  təşkilatlarına 
göndərmişdi.  Məktubda  Şəfi  bəyin  siyasi  nüfuz  dairəsini  müəy-
yənləşdirmək  məqsədi  açıq-aydın  hiss  olunur.  M.  Ə.  Rəsulzadə 
1931-ci  ildə  Türkiyədən  çıxarıldıqdan  sonra  əsasən  İstanbulda 
yerləşən  Azərbaycan  koloniyasını  öz  tərəfinə  çəkmək  uğrunda 
mübarizə  aparan  Şəfi  bəy  və  Xəlil  bəy  artıq  1934-cü  ildə  par-
tiyanın sədrinə Müsavatdan tam gözünü çəkib AMM-ə rəhbərliklə 
kifayətlənməyi təklif edir. 
     1934-cü ildə mühacirlər arasındakı  parçalanmanı  daha da 
dərinləşdirən  bir  neçə  broşüra  dərc  edildi.  Əvvəlcə  Şəfi  bəy 
özünün məşhur “Yıxılan bütlər”ini, bunun arxasınca Nağı Şeyx-
zamanlı “Biz və onlar” əsərini  yazdı. Bu əsərlər mühacirlər ara-
sında  yayıldıqca,  “İstiqlal”  qəzetinin  redaksiyasına  hər  tərəfdən 
(İran,  Türkiyə,  Avropa  ölkələri)  mühacirlərin  etiraz  məktubları 
gəlirdi.  Bu  məktublardan  iki  nəfər  miralayın  (polkovnik)  İsrafil 
bəy və 1920-ci il Gəncə üsyanının rəhbərli Cahangir bəy Kazım-
bəyin  yazdıqları məktublar parçalanmanın qarşısını almağa cəhd 
olunması  baxımından  daha  maraqlıdır.  Şəfi  bəyin  partiyadan 


 
 
121 
çıxarılmasını  haqlı  və  yerində  bir  qərar  hesab  edən  müəlliflər, 
mühacirlərin bir mərkəz ətrafında birləşməsi zəruriliyini də xüsusi 
vurğulayırdılar. Şəfi Rüstəmbəylini müdafiə məqsədilə bəzi saxta 
imzalı  məktubların  mövcudluğu  ilə  yanaşı  (İrandakı  müha-
cirlərdən  İsgəndər  Şeyxzamanlı  bu  məsələ  ilə  bağlı  Şəfi  bəyin 
“Yıxılan  bütlər”  əsərində  adının  çəkildiyinə  görə  “Qurtuluş”un 
1935-ci il tarixli 13-14 saylarında etiraz məktubu dərc etdirərək, 
həmin  əsəri  nifrətlə  qarşıladığını  bildirirdi.  Şair  Almas  Yıldırım 
da redaksiyaya göndərdiyi məktubunda Ş. Rüstəmbəylini müdafiə 
edən heç bir məktuba imza atmadığını və belə dedi-qodulara nifrət 
etdiyini  yazırdı)  [39,  N10.  1935],  mühacir  ədəbiyyatında  Şəfi 
bəyin  müdafiəsi  ilə  bağlı  faktlar  da  mövcuddur.  Bu  sahədə 
fərqlənən siyasət adamlarından C. Hacıbəyli və Ə. A. Şeyxülisla-
mın “Qafqaz”a yazdıqları etiraz məktubu diqqəti çəkir. Müəlliflər-
“Şəfi  bəyin  bir  vətənpərvər,  fəal  firqəçi”  olduğunu,  onun 
ittihamları müqabilində “M. Emin bəyin Milli Mərkəzə hesab və 
izahat verməsini” iddia edirdilər [338, s. 50-52]. 
     Mühacir  həyatını  ağırlaşdıran  bu  ixtilafların  mahiyyətinə 
tam aydınlıq gətirmək üçün Nağı Şeyxzamanlının “Biz və onlar” 
əsərində bəzi məqamların üstündə dayanaq. N. Şeyxzamanlı Şəfi 
bəyin istefa qərarında “Müsavat Xalq Firqəsi” formuluna istehza 
ilə  yanaşaraq,  “firqə”  sözünün  önünə  “Xalq”  sözünü  artırmaqla 
onun Xalq firqəsi olacağını fikirləşənlərin yanlış yola düşdüklərini 
qeyd  edirdi.  O  cəbhədaşlarından  fərqli  olaraq  bir  az  da  qabağa 
gedərək  1917-ci  ildə  Müsavatla  birləşən  Türk  Federalistlər 
Firqəsinin  1934-cü  ildə  ondan  ayrıldığını  göstərir,  vaxtı  ilə  bu 
birləşməni  müdafiə  etdiyi  üçün  özünü  məzəmmətləyirdi.  Qeyd 
edək  ki,  mühacirlərarası  ixtilaflara  “yerlicilik”  (gəncəlilər  və 
bakılılar) rəngi verən əsasən belə mülahizələr idi. N. Şeyxzamanlı 
adı  gedən  əsərdə  M.  Ə.  Rəsulzadə  və  M.  B.  Məmmədzadənin 
keçdiyi  yola  nəzər  salıb,  onların  “sosialist”,  “kommunist”, 
Müsavatın  isə  “proletar  partiyası”  olması  qənaətinə  gələrək,  öz 
fikrini  möhkəmləndirmək  üçün  M.  Ə.  Rəsulzadənin  heç  yerdə 
təsadüf  olunmayan  aşağıdakı  “sözləri”ni  nümunə  gətirir:  “Zatən 


Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   114




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə