“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
11 Tədqiqatçı Vaqif Sultanlının 1993-cü ildə çapdan çıxan “Məm- məd Əmin Rəsulzadənin ədəbi dünyası“ monoqrafiyası da prob- lem baxımından diqqəti cəlb edir. Monoqrafiyada müəllif M.Ə.Rəsulzadənin kulturoloji konsepsiyasının mahiyyətini açıq- lamış, onun müxtəlif illərdə dərc olunan “Çağdaş Azərbaycan Ədəbiyyatı“, “Azərbaycan Kültür Gələnəkləri“, “Azərbaycan şairi Nizami“ və b. əsərlərinin, eləcə də bədii yaradıcılığının ge- niş təhlilini vermişdir [168]. Ə. Qarayev Azərbaycan Mühacirlərinin 1920-30-cu illərdəki fəaliyyətini kulturoloji aspektdən araşdıraraq, on il ərzində xarici ölkələrdə dərc olunan əsərlərin ədəbi-bədii məziyyətlərini təhlil etmişdi [391]. Az sonra əski DTK əməkdaşı, jurnalist Əsildar Hüseynbəyli “Mühacirlər” [380] kitabı ilə oxucuları 1960-cı illərdən sonra DTK strukturlarının Türkiyədəki fəaliyyəti ilə tanış etdi. Bu publisistik əsərdə müəllif Azərbaycan mühacirləri ilə özünün yaratdığı şəxsi əlaqələrdən, mühacirlərimizin problem və qayğılarından söhbət açaraq, Azərbaycan Kültür Dərnəyinin fəaliyyəti haqqında bir sıra maraqlı məlumatlar verdi. Mühacirət problemi ilə bağlı son tədqiqatlardan biri də Azər- baycan yazıçılar Birliyinin üzvü Şəlalə Həsənovanın “Mühacirət irsimizdən səhifələr“ əsəridir [173] . Müəllif mühacirət mətbuatımızın dəyərli nümunələrindən biri, 1932-34-cü illərdə İstanbulda professor Əhmət Cəfəroğ- lunun redaktorluğu ilə dərc olunan “Azərbaycan Yurt Bilgisi “ – (uzun fasilədən sonra 1954-cü ildə yenidən nəşrini bərpa edib bir müddət işıq üzü gördü) dərgisinin problematikasını araş- dırmış, onun yaradıcı kollektivi haqqında ətraflı məlumat ver- mişdi. Əsərdə Azərbaycan folkloru və klassik ədəbiyyat məsə- lələri tədqiq olunmuşdur. Təəssüf ki, Azərbaycan mühacirət dövrünün cox az bir his- səsini, məhdud sahələriniəhatə edən bu araşdırmalardan başqa, problemlə bağlı ortada heç nə yoxdur. Azərbaycan siyasi mü- hacirəti isə tamamilə toxunulmamış bir sahə olaraq qalmışdı. 12 Birbaşa siyasi mühacirət problemini deyil, onu yaradan səbəbləri əhatə edən-akademik Ziya Bünyadovun “Qırmızı Terror” [111], Bəxtiyar Rəfiyevin “Gənc Azər“ [166], “Ays- berqin sualtı hissəsi“ [167] əsərləri də tədqiqatımız üçün gərəkli araşdırmalardandır. Bu əsərlər 1920-ci il aprel işğalından sonra təbliğat məqsədilə yazılmış A. Rayevskinin “Musavat firqəsi və onun əksinqilabçılığı “ [158], M. D. Hüseynovun “Yaxın keçmişdən“ [390] əsərlərində yol verilmiş təhriflərlə, məsələyə qərəzli münasibətlə bağlı ciddi mətləblərə aydınlıq gətirir. Z. Bünyadov və B. Rəfiyev ilk dəfə Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi və Siyasi Partiyalar İctimai Hərəkatlar Arxivində (SPİHA) siyasi təşkilatların gizli fəaliyyətini əks etdirən çox əhəmiyyətli sənədləri araşdıraraq, Azərbaycanda sovet hakimiy- yətinə qarşı gedən milli azadlıq mübarizəsinin dolğun mən- zərəsini yaratdılar. Z. Bünyadovun “Qırmızı Terror“ əsərində mühacirətin Azərbaycanla əlaqələri barədə də maraqlı məlu- matlar var. Müəllif M. Y. Mehdiyevin İttihadın lideri Q. Qara- bəyova, mübarizənin davam etdirilməsi ilə bağlı Parisdən yaz- dığı məktubun nümunəsində mühacirətlə Azərbaycandakı təşkilatların çevrilişdən az sonra əlaqəyə girdiyini göstərir. 1993-cü ildən başlayaraq tarix elmləri doktoru Rizvan Zeynalov və Xaləddin İbrahimli “Müsavat“ jurnalında, bu parti- yanın Azərbaycanda gizli fəaliyyətini açıqlayan silsilə məqa- lələr dərc etdirdilər. Bu məqalələrdə ilk dəfə Müsavatın rəhbər strukturları, təşkilatın nəzdində yaradılan hərbi şöbələr, özəklər, eləcə də qəza komitələri barədə məlumatlar verilmiş, Az. DSİ- nin (Dövlət Siyasi İdarəsi) apardığı kütləvi həbslərdən sonra xaricə mühacir axınının daha da güclənməsi məsələsi araşdırılmışdı [140, N-1(5), 2 (6 ), 3 (7), 4(8), 5 (9)] . 1990-cı ilin əvvəllərindən mühacirlərimizin yaradıcılığından bəzi nümunələr ayrı- ayrı broşurlar, kitablar şəklində trans- literasiya üsulu ilə təkrar nəşr olunmağa başladı . Mühacirətdə yazılan əsərlər içərisində təbii ki, “Milli Azər- baycan Hərəkatı“ kitabı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir [145]. 13 1936-cı il Varşava konfransının qərarı əsasında Müsavat Pa- rtiyasının yaradılmasının 25 illiyi münasibətilə yazılıb, 1938-ci ildə Berlində “Qurtuluş“ mətbəəsində çap edilən bu kitab Azər- baycan mühacirlərinin 1936-cı ilə qədərki həyat və fəaliyyətini əks etdirən ilk araşdırmadır. M. B. Məmmədzadə Müsavat Par- tiyasının yaranması, ADR-in qurulmasında onun göstərdiyi ta- rixi xidmətlər barədə ətraflı məlumat verdikdən sonra parti- yanın 1920-cı il 27 aprel işğalı ilə daxildə və xaricdə başladığı mübarizənin mahiyyətini, strategiyasını açıqlayır. “Mühacirətdə Müsavat” bölməsində müəllif, Azərbaycan siyasi mühacirətinin tarixi köklərini araşdıraraq Rusiyanın Şimali Azərbaycanı işğal edib ölkənin iki yerə parçalaması ilə istiqlalçı mühacirət tarixinin və ənənəsinin yaranması qənaətinə gəlir. M. B. Məmmədzadə 1920-ci il 27 aprelə qədər Azərbaycan müha- cirətini yaradan iki əsas səbəbi göstərir: 1813-cü il Gülüstan sülhü ilə Şimali Azərbaycanın Rusiya əsarətinə düşməsi və ölkənin iki yerə parçalanması; 1905-07-ci illər I Rus inqilabı yatırıldıqdan sonra başlanan təqib və repressiyalar. XIX əsrin əvvəllərindəki mühacirət Şimali Azərbaycan xanlıqlarının müstəqilliyi, rusların əsarətindən qurtulmaq və ölkənin bütöv- lüyünün bərpası, XX əsrin əvvəllərindəki mühacirət isə Azər- baycanın mədəni muxtariyyəti, Rusiya daxilində federativ statusu, nəhayət tam milli müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparırdı. M. B. Məmmədzadə bolşevik işğalının yaratdığı mühacirətin də 15 illik fəaliyyətinin geniş təhlilini verərək xaricdə yaradılan təşkilatların, qəzet və dərgilərin başlıca məramını, xarakterini, tutduqları mübarizə yolunu işıqlandırır. Azərbaycan mühacirətinin bəzi məsələlərini əhatə edən əsərlərdən biri də H. Baykaranın “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi” [110] monoqrafiyasıdır. Bu əsərdə Azərbaycan istiqlal məfkurəsinin formalaşmasında mühacirətin rolu işıqlandırılır, bolşevik işğalının doğurduğu mühacirətin özəl xüsusiyyətləri şərh edilir. Müəllif bu mühacirətin liderlərindən olan M. Ə. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|