“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
125 Konfransı açılış nitqində M. Ə. Rəsulzadə Müsavatın keçdiyi yola nəzər salaraq onun üç mərhələdən – çarlıq dövründə türklərin ruslarla eyni hüquqlara malik olduqları ümmətçilik, islamçılıq, çarlıq rejiminin çökməsindən sonra Azərbaycana muxtariyyət tələbi və ikinci qurultaydan başlayaraq bu günə qədər davam edən Azərbaycanın istiqlaliyyət yolunun tutulmasından ibarət olduğunu göstərdi. Natiq, Azərbaycan istiqlal hərəkatında yol göstərici, məramına axıradək sadiq tək firqənin Müsavat olduğunu qeyd edərək, onun məğlub olmadığını açıqladı: “Əgər bizim ideoloji yanında digər bir ideoloji sistem olsa və Azərbaycan müqəddəratının Müsavat prinsipləri ilə deyil, öz prinsipləri əsasında müəyyən olunacağını, idarəsinin mümkün- lüyünü məqsədə müvafiq bilərək, onu dava etsə və hadisələr bu davaya haqq verəcək bir şəkil alsaydı, o zaman Müsavat həqiqətən məğlub sayılardı. Nə sağımızdakı “İttihad” nə də solumuzdakı sosialistlər belə bir davada bulunmazlar” [40.N1, 1936]. M. Ə. Rəsulzadə Müsavat ideologiyasında heç bir yanlışlığın, zəifliyin olmadığını, belə bir hal varsa, onun təşkilatla bağlılığını bildirdi. Konqresin ikinci iclasında partiyanın sədri “Milli Hərə- katda Firqə” mövzusunda hesabat məruzəsi ilə çıxış edərək, Azərbaycan daxilində “İstiqlal komitəsi”nin, mühacirətdə isə “Milli Mərkəzin” fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək partiyanın taktiki xəttinin düzgünlüyünü göstərdi. M. Ə. Rəsulzadə “şəxslər müvəqqəti, ideologiya əbədidir” tezisini əsas tutaraq müsavat- çıları ideologiyaya sadiqliyə çaxırdı. Konfransın gündəliyində “Firqə səflərinin müzakirəsinin yekunu kimi aşağıdakı qərar qəbul olundu: “Mir Əziz Seyidli, Əziz Alpaut ilə Rüstəmbəyli Şəfi bəy haqqında vaxtilə rəislik tərəfindən verilən ixrac qərarı təsdiq edilsin; Şeyxzamanlı Nağı, Xəsməmmədli Xəlil və Ağasıbəyli Səlim bəylər Firqədən xaric edilsin” [40, N1, s.6]. Əsəbləri gərilmiş nümayəndələr digər bir neçə nəfərin də partiyadan çıxarılmasını təkid etsələr də, M. Ə. Rəsulzadənin təşəbbüsü ilə konfrans, başqa heç kimin cəzalanmamasına qərar verdi. 126 Konfransda: - 25 illik mübarizə və fəaliyyət ilə bağlı M. B. Məmməd- zadəyə Müsavat tarixinin yazılması həvalə edildi; - Əski nizamnamə bir sıra düzəlişlər və əlavələrdən sonra yeni redaksiyada qəbul olundu; - 7 nəfərdən ibarət partiya Divanı formalaşdırıldı; - Daxildəki (Azərbaycandakı) vəziyyətlə bağlı Firqə Taktikası müəyyənləşdirildi; - Müsavatın Yeni Proqram əsasları qəbul edildi. İdeoloji yöndə müsavatçılığın dolğunlaşması, təkmilləş- məsi və daha mükəmməl hala gəlməsində mühüm hadisə olan Yeni Proqram əsaslarının qəbulu barədə sonuncu fəsildə (Bax: Mühacirətin ideoloji-siyasi və ədəbi-tarixi irsi) ətraflı bəhs ediləcəyini nəzərə alaraq, ancaq onu qeyd etməklə kifayətlənirik ki, bu tarixi proqram Azərbaycan siyasi mühacirlərini ideya-siyasi cəhətdən yenidən silahlandıraraq, tutulan yolun doğruluğuna yaranan bəzi şübhələri alt-üst etdi, müsavat daxili birliyi möhkəmləndirdi. Tam qətiyyətlə demək olar ki, 1936-cı il konfransından sonra partiya bir daha 1928-1934-cü illər böhranına bənzəyən növbəti böhranla qarşılaşmadı. Konfransda geniş müzakirə olunan “Daxildəki (Azərbay- candakı-X. İ.) vəziyyət baxımından Firqə taktiki” problemi, mühacirətdə qarşılıqlı ittihamlara mövzu olduğundan bu məsələ ilə bağlı bir sıra məqamlara toxunmağa ehtiyac var. 1930-cu illərdən başlayaraq mühacirətdəki Daşnak parti- yasının taktikasında bolşeviklərə qarşı loyallıq hiss olunurdu. Onlar sərt müqavimət taktikasından imtina edərək, Sovet haki- miyyətini beynəlxalq aləmdə ən çox Ermənistan torpaqlarını qonşu Azərbaycana, Türkiyəyə və Gürcüstana verməkdə suçlayır- dılar. Ideoloji yöndə qarşıdurmadan qaçmağa çalışan daşnaklar kommunist rejiminin qəbulunun qeyri-mümkünlüyü barədə də susmağa başlamışdılar. Sonrakı mərhələdə bu taktikanın Stalin tərəfindən Qafqazın digər millətlərinə təzyiq vasitəsi kimi göydəndüşmə olduğunu görürük. Belə ki, daşnakların ərazi 127 iddialarını Azərbaycana və Türkiyəyə tez-tez xatırladan Stalin bu həssas sahədə ermənilərə nisbi fəaliyyət boşluğu yaradır, (daşnak liderlərindən Kaçaznuninin SSRİ-yə qayıtmasını nümunə çəkmək olar) digər tərəfdən isə daşnakların “özünü yaxşı aparması” müqabilində Ermənistana loyallıq nümayiş etdirərək Azərbaycan və Gürcüstan əhalisində bu respublikalardan olan siyasi mü- hacirətə qarşı nifrət hissi formalaşdırmağa çalışırdı. 30-cu illərdə mühacirlər tərəfindən M. Ə. Rəsulzadənin ittiham olunmasında bu mövzu da çox aktual idi. Yusif Əliyevin İrandan “Qurtuluş”a yazdığı bir məktuba diqqət yetirək: “...Allah insaf versin kəndisini rəis zənn edən zatə (M. Ə. Rəsulzadə nəzərdə tutulur-X. İ.). Onun və başına topladığı bir neçə nəfərin təqib etdikləri siyasət millətimizi bitirmişdir... Siz vətəndən çox uzaqda yaşadığınız üçün daxildəki faciələrin çoxundan məluma- tınız yoxdur. Ancaq Siz əmin olunuz ki, bu şəkildə yazılan mə- qalələrin acısını xalq çəkir” [39, N13-14, 1935]. Məqalədə M. Emin bəyin silahsız bir ovuc xalqı müdhiş və silahlı rus qüv- vələrinə qarşı təhrik etdiyi, ermənilərin isə ruslarla ilgili uysal siyasət yürütməsindən bəhs olunur. Bu taktika təklifini “bolşevik çörəyinə yağ çəkmək” adlandıran Hilal Münşi daşnaklardan başqa heç bir mühacir təşkilatının belə taktikanı seçmədiyini, bolşevizmlə mübarizənin onun çökməsinə qədər aparılacağını yazırdı. Ümumiyyətlə, baş verən münaqişələrdə İran mühacirətinin də əksərən radikal mövqe tutduqlarının şahidi oluruq. 1930-cu ildən başlayaraq buradakı müsavatçılar İran və türkyönlü cərəyanlarda qütbləşir. Azərbaycandakı gizli Müsavatın Ι MK tərkibinin üzvü olan Məmməd Sadıx Quliyev (Xülusi, yuxarıda tez-tez adı çəkilən Məmməd Sadıx Axundzadədir-“Azəri-Türk”ün redaktoru) türk yönlü, Mirzə Səlim Axundzadə və Zülqədərov isə iranyönlü cərəyana rəhbərlik edirdi. Azərbaycandan gələn mühacirlər ilə əlaqə yaradan Zülqədərov nisbətən güclü və nüfuzlu görünürdü. Onlar hətta 1930-37-ci illərdə Müsavat parti- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|