“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
14 
Rəsulzadənin və M. B. Məmmədzadənin fəaliyyətinə ayrıca böl-
mə  həsr  edərək,  onların  həyat  və  fəaliyyətlərinin  ətraflı  təhlilini 
verir. 
Ə.  Qaracanın  “Azərbaycanın  yaxın  tarixinə  qısa  bir  baxış” 
[230], “Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının Doruk (əsas- X. İ.) 
nöqtələri”  [231,  N-3,  1991]  əsrlərində  isə  mühacirlərin 
təşkilatlanması, onların yaratdıqları mətbuat nümunələri, eləcə də 
beynəlxalq  mühacir  birliklərində  Azərbaycan  mühacirlərinin 
fəaliyyəti araşdırılır. 
Bu  əsərlərdən  başqa,  Ə.  Ələskərovun  “Azərbaycan  faciəsi” 
[370, N-3, 1991] memuarında mühacir axınını yaradan səbəblərlə, 
M.  Mehdiyevin  “Beynəlmiləl  siyasətdə  petrol”  [146]  əsərində 
Azərbaycan mühacirlərinin Lozanna konfransındakı fəaliyyəti ilə 
bağlı maraqlı faktlar və məlumatlar var. 
1930-cu  illərdə  mühacirlərarası  münaqişələri  ehtiva  edən  bir 
neçə əsər dərc olundu. M. Ə. Rəsulzadənin “Şəfibəyçilik” [314], 
Ş. Rüstəmbəylinin “Yıxılan Bütlər” [338], “M. Ə. Rəsulzadənin 
fəci  süqutu”  [339],  N.  Şeyxzamanlının  “Biz  və  onlar”  [361]  
əsərləri  mühacirət  tarixinin  hərtərəfli  öyrənilməsi  baxımından 
maraqlıdır.  
M. Ə. Rəsulzadənin “Stalinlə ixtilal xatirələri” [163], “Çağdaş 
Azərbaycan  Tarixi”  [164],  “Azərbaycan  Cümhuriyyəti”  [161], 
“Qafqasya  Birliyi  fikri  mühacirətdə”  [313,  N-11,  12,  1952], 
“Qısılmayan  bir  səs”,  “QPU-ya  diqqət”,  “Münəvvər  mühacirin 
borcu”,  “Kommunizmə  qarşı  millətlərarası  mücadilə”  [310] 
əsərlərində  də  mühacirət  problemi  ilə  bir  sıra  məsələlərə 
toxunulmuşdu. 
Dövrü mətbuatda dərc olunan çoxsaylı məqalələrdə problemin 
ayrı-ayrı  sahələri  qısa  da  olsa  təhlil  edilib.  1934-cü  ildə  Ə.  M. 
Topçubaşovun vəfatı ilə əlaqədar “Qurtuluş” dərgisinin [39, N-2, 
1934]  1955-ci  ildə  isə  M.  Ə.  Rəsulzadənin  vəfatı  ilə  əlaqədar 
“Azərbaycan”  [32,  N-12,  1955]  dərgisinin  xüsusi  buraxılışları 
dərc edilmişdi. Bu xüsusi buraxılışlarda mühacirətin iki görkəmli 
şəxsiyyətinin həyat və fəaliyyəti ətraflı işıqlandırılıb. 

---

 
 
15 
Mühacirətin mətbuat sahəsindəki fəaliyyətinə həsr olunan iki 
tədqiqat  xarakterli  məqalə  də  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bun-
lardan  biri  M.  B.  Məmmədzadənin  mühacirət  mətbuatının  otuz 
illiyi münasibəti ilə yazdığı məqalə, digəri isə Səlcuq Alkının M. 
B.  Məmmədzadəyə  istinadən  yazdığı  “Azərbaycan  mühacirlik 
mətbuatının  68  illiyi”  məqaləsidir  [32,  N-282,  1991].  Bu 
məqalələrdə  Azərbaycan  mühacirlərinin  ayrı-ayrı  ölkələrdə 
yaratdıqları  qəzet  və  dərgilərdən,  onların  əsas  qayəsindən, 
xarakterindən, gördüyü işlərin əhəmiyyətindən bəhs olunur. 
Bu  mülahizələrdən  aydın  olur  ki,  Azərbaycan  mühacirəti 
məsələsi  nə  mühacirətdə,  nə  də  Azərbaycanda  sistemli  şəkildə 
araşdırılmayıb. 
Rus  və  Ukrayna  müəlliflərindən  mühacirət  məsələsinə  əski 
mühacir  V.  V.  Şulqinin,  tədqiqatçı  alim  L.  K.  Şkarenkovun 
yaradıcılığında  geniş  yer  verilmişdi.  Mühacirətdən  qayıtdıqdan 
sonra V. V. Şulqinin 1961-ci ildə Moskvada “xaricdəki acınacaqlı 
həyatı”  əks  etdirən  “Rus  mühacirlərinə  məktub”  [409]  əsəri  çap 
olundu. 
Maraqlı tədqiqatlardan biri də L. K. Şkarenkovun “Ağ müha-
cirətin can verməsi” əsəridir [410]. Əsərdə böyük oktyabr sosialist 
inqilabından sonra Rusiyadan  mühacirətə gedənlər barədə dəyərli 
statistik  məlumatlar  var.  Müəllif  vətəndaşlıqdan  məhrum  olan 
mühacirlərin  çəkdikləri  məşəqqətləri,  ağqvardiyaçıların  xarici 
ölkələrdə yaratdıqları təşkilatları, onların vətənə qayıtmaq, sovet 
hökumətini yıxmaq uğrunda mübarizəsini, bu mübarizəyə Avropa 
ölkələrinin göstərdiyi maliyyə və digər yardımları təhlil edir. L. K. 
Şkarenkovun  fikrincə  təkcə  “Fransa  hökuməti  ağqvardiyaçılara 
200 milyon frank məbləğində pul xərcləmişdi” [410, s.35]. Əsərdə 
toxunulan maraqlı məsələlərdən biri də sovet hökumətindən xarici 
ölkələrə  təhsil  almağa  gedən  tələbələrin  mühacirlərlə 
münaqişələrə  girməsi,  bəzi  hallarda  isə  təşkilatlar  yaradaraq 
antimühacir  təbliğatı  aparmasıdır.  1922-ci  ildə  Bolqarıstanda 
“Vətənə  Qayıtma  Şurası”  adlı  bir  təşkilat  yarandı.  Təşkilat  “Na 
rodinu”  qəzeti  dərc  edərək  “bütün  vicdanlı  mühacirləri  vətənə 

---

 
 
16 
qayıtmağa çağırırdı” [410, s.89]. Bu təbliğat nəticəsində 1922-23-
cü illərdə Bolqarıstandan on bir min mühacir SSRİ-yə qayıtdı. 
Maraqlı  sənədləri  araşdıran  L.  K.  Şkarenkovun  bu  əsərində 
təəssüf ki, Azərbaycan mühacirəti ilə bağlı məlumatlar çox azdır. 
Ancaq  “Prometey”  kimi  beynəlxalq  mühacir  təşkilatının 
fəaliyyəti, SSRİ-nin mühacirətlə bağlı yürütdüyü siyasət, Avropa 
ölkələrinin mühacirətə və mühacirlərə münasibəti, eləcə də digər 
məsələlər tədqiqatımız üçün əhəmiyyətlidir. 
Əsrin  əvvəllərində  mühacirətə  getmiş  Qazan  tatarlarından 
Yusuf Akçuranın da 1908-1918-ci illər Azərbaycan mühacirətinin 
bəzi  məsələlərini  əhatə  edən  iki  əsəri  var:  “Türkçülük  fikri, 
türkçülük  cərəyanı,  türk  ocaqları,  türk  yılı”  [195  b],  “Yeni  türk 
dövlətinin öncülləri” [195 a]. Hər iki əsərdə müəllif  Əhməd bəy 
Ağaoğlunun,  Əli  bəy  Hüseynzadənin,  Nəsib  bəy  Yusifbəylinin 
mühacirətdəki fəaliyyətlərinin geniş şərhini verir. 
Əcnəbi  tədqiqatçılardan    C.  Yeşkenin  (Almaniya)  apardığı 
araşdırmalar diqqətəlayiqdir. O, əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan 
mühacirlərinin  Avropa  fəaliyyətini  -  Ə.  Ağaoğlu,  Ə.  Hüseyn-
zadənin  mühacir  təşkilatlarının  yaradılması,  dünya  birliyi  qarşı-
sında  türk-müsəlmanların  hüquqlarının  müdafiəsi  sahəsindəki 
xidmətlərini təhlil edir. 
Azərbaycan,  bütövlükdə  isə  SSRİ-dən  olan    ağ  mühacirətin 
öyrənilməsi  baxımından  alman  tədqiqatçısı  Patrik  fon  zür 
Mühlenin  “Camalihaç  ile  Qızılyıldız  arasında”  [284]  əsəri  qiy-
mətli araşdırmalar sırasındadır. O, 1930-40-cı illərdə Almaniyanın 
dövlət rəhbərlərinə məxsus sənədləri, yazışmaları, Vermaxtın bir 
sıra  yüksək  vəzifəli  şəxslərinin  şəxsi  arxivlərini,  SSRİ-dən  olan 
milli mühacirlərin fəaliyyət və yaradıcılığını araşdıraraq, ayrı-ayrı 
ölkələrdə  yaradılan  mühacir  təşkilatları,  beynəlxalq  birliklər, 
mətbuat nümunələri haqqında ətraflı məlumat verir. Müəllif SSRİ-
dən  olan  mühacir  axınlarının  əsas  istiqamətlərini,  onların  hansı 
ölkələrdə daha çox məskunlaşdıqlarını, alman rəsmi dairələrinin 
mühacirlərə  münasibətini  və  bu  münasibətin  mahiyyətini 
açıqlamışdı.  Əsərin  ən  böyük,  həm  də  tədqiqatımız  üçün 

---