“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
166 əksəriyyəti də cəbhələrini dəyişərək Ukrayna partizanlarına qoşul- muşdu. Erməni və gürcü legionlarının qalan taburları da tez-tez üsyan etdiklərindən “Hitler sadəcə olaraq müsəlmanlara güvənə biləcəyini söyləmişdi” [284, s.61]. Almanların müşahidələrinə görə fərarilikdə birinci və ikinci yerləri erməni, gürcü legionçuları, axırıncı yeri isə azərbaycanlılar tuturdu. Avropa ölkələrində də analoji proses gedirdi. Qərb cəb- həsində döyüşən legionçular dəstə-dəstə Amerikan-İngilis hərbi birləşmələrinin tərəfinə keçir, İtaliyada, Yuqoslaviyada get-gedə güclənən partizan hərəkatına qoşulurdular. 1944-cü ildə Türkiyə Almaniya ilə diplomatik münasibət- ləri kəsdikdən sonra Azərbaycan legionçuları arasında da əks cəbhəyə keçmək halları müşahidə olunmağa başladı. Lakin müharibənin sonuna qədər bu fərarilik kütləviləşmədi. Alman ordusundakı legionçuların get-gedə artan fərariliyinə rəğmən Vermaxtın 1943-cü ilin payızında legionları dağıtmaq fikri ortaya çıxanda SS generalı Berker Himmlerdən 450-ci türk taburunu Vaffen SS-in tabeliyinə keçirməyə icazə istədi və buna nail oldu. Az sonra bu taburun bazası əsasında Ənvər Paşanın (1922-ci ildə Türküstanda sovetlərə qarşı başlanan milli azadlıq hərəkatının lideri idi və həmin il döyüşlərin birində şəhid oldu) əsgi silahdaşı, indi isə SS Ştandartenfüreri (mayorların SS rütbəsidir) Harun əl Rəşid bəyin komandanlığı altında “Doğu Türk Silahlı Gücü” adlı bir hərbi birlik formalaşdırıldı. “Doğu Türk Silahlı Gücü” Sovetlər Birliyini içdən bölmək qayəsiylə bütün türk əsilli antibolşevik güclərin siyasi və əsgəri baxımdan toplanması üçün Pantürkizmə dayanırdı” [284, s.153]. Müəyyən uğurlar qazanan bu hərbi birliyin Qafqaz xalq- larının timsalında da analoji variantını yaratmaq fikrinə düşən SS, məqsədini reallaşdırmaq üçün bir layihə hazırladı. 1944-cü ilin dekabrında isə Himmler artıq Şimali Qafqaz, Azərbaycan, Gür- cüstan və Ermənistan hərbi qruplaşmalarının “Qafqaz Silahlı Gücü” adı altında yaradılan bir hərbi qurumda birləşmələri haq- qında əmr verdi. 167 Ermənilərlə bir yerdə vuruşmaqdan imtina edən azərbay- canlılar Harun əl Rəşidə “Doğu Türk Silahlı Gücü”nə keçmək istədikləri barədə müraciətnamə göndərdilər. SS Mərkəzi Dairəsi yaranmış mübahisəli vəziyyəti həll etmək üçün orta yol seçməyə məcbur oldu: Azərbaycan legionçuları Doğu türküstanlılarla deyil, ayrıca Şimali qafqazlılara birləşdirildi. 1944-cü ilin dekabrı, 1945- ci ilin yanvarında rus hərbi əsirləri və “Şərq işçiləri”ndən ibarət yeni bir hərbi qurum da yaradıldı. Bu, 1942-ci ildə almanlara əsir düşən general Vlasovun komandanlıq etdiyi Rus Qrtuluş Ordusu idi. Hələ 1944-cü ilin noyabrında Vlasov SS-in dəstəyi ilə Praqada “Rusiya Xalqlarının Qurtuluş Komitəsi” adlı bir siyasi qurumun yaradıldığını bəyan etmişdi. “Vlasov RXQK-ni sovet hökumətinin alternativi, özünü isə SSRİ-nin rus əsilli olmayan millətlərinin də adından danışmaq iddiasında olan “Stalin timsallı” şəxsiyyət görürdü” [284, s.161]. O, sadəcə olaraq kommunistlərsiz, lakin sərhədləri dəyiş- məyən yeni məzmunlu Sovetlər Birliyi istəyirdi, milli təşkilatlar üçünsə dövlətin ictimai düzəni ikinci yerdə dayanırdı. Birinci yerdə təbii ki, dəyişməyən tələb, əsas məqsəd milli müstəqillik idi. SS öz növbəsində SSRİ-dən olan bütün milli təşkilatların Vlasov komitəsində birləşdirilməsinə çalışırdı. Elə bu məqsədlə 1944-cü ilin oktyabrında Gürcüstandan Mixail Kedia, Azərbay- candan A. Atəməlibəyov, Ermənistandan Armen Camalyan, Şimali Qafqazdan isə Əli xan Qandəmirin yaratdığı “Qafqaz Şurası”na müraciət olunmuşdu. Bu müraciətin müqabilində qafqazlılar SS Mərkəzi Dairəsi qarşısında siyasi tələblər qoydu: Almaniya Qafqaz ölkələrini müttəfiq, eyni zamanda müstəqil dövlətlər olaraq tanınmalı, Qafqaz hərbi birliklərini “Qurtuluş Ordusu” elan etməli, nəhayət Qafqaz Şurasına daxil olan hər bir təşkilatı ayrılıqda milli komitə adlandırmalıdır. Bu tələblər qəbul edilmədiyindən, danışıqlar baş tutmamışdı. P. Mühlen göstərir ki, A. Atəməlibəyovla münasibətləri pozulan F. Düdənginski, gürcü M. Kedia ilə birlikdə Vlasovla iş 168 birliyinə razılıq vermişdi. F. Düdənginski isə yazırdı: “Rus anti- bolşevikləri ilə əməkdaşlıq üçün birinci və sonuncu şərt olaraq qeyri-rus xalqların tam müstəqilliyi bəyannaməsini qəbul etməyi qarşıya qoymuşam” [169, 13-30.05.1992; 12-30.06.1992]. Daha sonra müəllif azərbaycanlılardan Vlasova qoşulan yeganə adamın 162-ci türk diviziyasından fərar edən İslam Məmmədov olduğunu göstərir. Qeyd edək ki, müharibənin sonuna doğru yaradılan hərbi təşkilatların əksəriyyəti siyasi məqsədləri hədəf götürmüşdü. Bu Almaniyanın get-gedə ağırlaşan vəziyyətilə az bağlı deyildi. Yaradılandan bir neçə ay sonra RXQK də, Rus Qurtuluş Ordusu da dağıldı. 1945-ci il fevralın 22-də isə Türkiyənin Almaniyaya müharibə elan etməsi ilə, əsasında pantürkizm ideyaları dayanan “Doğu Türk Silahlı Gücü”, az sonra isə qafqazlıların hərbi birliyi dağıldı. Harun əl Rəşid türküstanlıların birliyindəki alman hərbi- çilərini güllələyərək 500 nəfərlə meşələrə çəkildi. Azərbaycanlılar isə müharibənin qurtarması ilə Avropanın müxtəlif bölgələrinə səpələndi. Müttəfiq qoşunları Berlini hər tərəfdən mühasirəyə aldığı bir vaxtda martın 17-də Almaniya bolşevik istilası ilə müstəqillik- lərini itirən SSRİ millətlərinin müstəqilliklərini tanıdığını bəyan etdi. Bu gecikmiş aksiya olduğundan, demək olar ki, heç bir məna kəsb etmirdi. Hətta SSRİ dövlətlərinin tanınmaq mərasimi hava bombardmanı ucbatından tez-tez yarımçıq kəsilərək komik şəkil almışdı. 1944-cü ilin sonlarında, “Şərq Nazirliyi tərəfindən qurulan və müharibə qurtaranadək almanların tanıdığı yeganə təmsilçilik olaraq qalan Azərbaycan “İrtibat Heyəti”nin də [38, N8, 1952] rəhbər üçlüyü dağıldı. “İrtibat Heyəti”ndəki fəaliyyətlə yanaşı, eyni zamanda Türkiyənin ən nüfuzlu qəzetlərindən sayılan “Təsviri Əfkar”ın müdir müavini və “Türk Xəbərlər Ajansı”nın nəşriyyat müdiri vəzifələrində çalışan Fuad Əmircan 1944-cü ildə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|