“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə55/114
tarix30.12.2017
ölçüsü2,8 Kb.
#18713
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   114

 
 
169 
Berlini tərk edərək Parisə getdi (Türkiyə Almaniya ilə diplomatik 
münasibətləri kəsdikdən sonra o Almaniyada qala bilməmişdi). 
     F.  Düdənginski  isə  1943-cü  ildə  yaratdığı  “Milli  Birlik 
Məclisi”nin (P. Mühlen 1943-cü il Kayzerhov qurultayında yara-
nan bu təşkilatın, səhvən 1944-cü ildə meydana çıxan bir partiya 
olduğunu  göstərir)  fəaliyyətinə  daha  çox  önəm  verdiyindən  “İr-
tibat heyətində bir lider kimi müharibənin sonuna yaxın A. Ata-
məlibəyova  uduzurdu.  F.  Düdənginskinin  arxa  plana  keçməsi 
onun  təmsil  etdiyi  Almaniya  ordusundakı  Azərbaycan  legion-
çularının  dağıdılaraq  tədricən  A.  Ataməlibəyovun  təmsilçisi 
olduğu SD Mərkəzi Dairəsində cəmləşməsi ilə də bağlı idi. 
     Müharibənin  qurtarmasına  hələ  bir  ay  qalmış  bütün  milli 
təmsilçilərin sözçüsü kimi M. Kedia bir qrup gürcü ilə beynəlmiləl 
təşkilatlar və Qırmızı Xaç cəmiyyətinin araçılığı sayəsində hərbi 
əsirlərin  vətənə  dönmələri  məsələsiylə  bağlı  danışıqlar  aparmaq 
üçün  Cenevrəyə  getmişdi.  Lakin  bu  danışıqlar  heç  bir  nəticə 
vermədi. 
     Almanlar  məğlubiyyət  aktını  imzaladıqdan  sonra  milli 
legionların qalan taburları tərksilah edilərək ayrı-ayrı ölkələrdəki 
əsir  düşərgələrinə  yerləşdirildi.  Legionçular  Sovet  hökumətinə 
təslim  edilmək  üçün  milliyyətlərinə  görə  qruplaşdırılırdı.  Lakin 
onlar gələcək talelərindən narahatlıq keçirdiklərindən, vətənə dön-
mək  istəmirdilər.  Stalinin  Krım  tatarlarını,  Ahsıka  türklərini, 
çeçen-inquşları,  qaraçayları  kütləvi  deportasiya  etməsi  xəbərləri 
də ciddi təşviş yaratmışdı. 
     Elə bu səbəbdən də əsirlər imkan düşən kimi hərbi düşər-
gələrdən, bir sıra hallarda isə  vətənə  yola salınarkən qatarlardan 
atılıb qaçırdılar. 162 saylı Türk taburu Sovetlərə təhvil veriləndə 
təkcə bir qatardan 80 nəfər əsir düşüb qaçmış, iki nəfər molla isə 
özünü  yerə  atıb  öldürmüşdü.  Belə  bir  vaxtda  İnqilis-Amerikan 
qüvvələri heç nəyə məhəl qoymadan sürətlə Avropanı Sovet hərbi 
əsirlərindən  “təmizləməkdə”  idilər.  Fon  Mende  göstərir  ki, 
Almaniyadan  Qızıl  Orduya  təslim  edilən  qafqazlıların  sayı  yüz 
min  idi.  F.  Əmircan  isə  müharibədən  sonra  1000  nəfərə  yaxın 


 
 
170 
azərbaycanlı  əsir  mühacirin  Avropanın  müxtəlif  ölkələrində 
məskunlaşdığını bildirir. 
     Lakin  bu  rəqəmlər  çox  yuvarlaqlaşdırılmışdır.  Müha-
ribənin qurtardığı ərəfədə Münxendə gizli şəraitdə yaşayan M. Ə. 
Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə yeni yaradılan Azərbaycan Demokrat 
Birliyi  əsirlərin  məskunlaşması  ilə  məşğul  olurdu.  Birliyin  fəal-
larından olan M. Kəngərli göstərir ki, təkcə bu “birlik 3 mindən 
çox azərbaycanlının  əsirlikdən xilas olub  Türkiyədə  yaşamasına 
kömək etdi. 500 nəfər isə Misir Kralının himayəsinə göndərildi” 
[11.9.05.1996]. 
     Müharibədən sonra lideri F. Düdənginski olan yeni müha-
cirət dalğası yarandı ki, bunların bir hissəsi siyasətlə maraqlanan-
lar idi. 
     Müharibədən sonra Fuad Əmircan M. Ə. Rəsulzadə başda 
olmaqla  müsavatçıların  ideoloji-siyasi  xəttini  müdafiə  etməyə 
başlayır. 1930-cu illərdə “Qafqaz” qrupunda H. Bammat, Əli xan 
Qandəmir, X. Xasməmmədov və b. ilə “Prometey”çilərə, o cüm-
lədən  Müsavata  qarşı  kəskin  müxalifət  cəbhəsində  dayanan  F. 
Əmircan  tutduğu  mövqeyini  belə  əsaslandırırdı:  “Avropa 
kitabxanalarını  dolaşıb  Azərbaycana  aid  hər  əsərin  mühacirətdə 
yalnız onlardan çıxdığını gözlərimlə  gördükdən,  başqalarınn  an-
caq fürsət zühur etdikcə və ya işlərinə gəldikcə milli fəaliyyətlə 
məşğul  olduqları halda,  onların  nizamlı,  davamlı və fəal  sürətdə 
kəndilərini tamamilə bu işə verdiklərini müşahidə etdikdən, milli 
yolda  sapasağlam  durduqlarını,  heç  kimi  partiyalarına  girməyə 
məcbur  etmədiklərini  gördükdən  sonra...milli  yoldakı  pozisyon-
ları uzun təcrübələrlə sınanan bu qrupla təşriki məsai edəcəyim (iş 
birliyi-X. İ.) aşikardır” [37, N-8, 1952]. 
     F. Əmircanın əksinə olaraq F. Düdənginski 1943-cü ilə qə-
dərki mövqeyini dəyişərək M. Ə. Rəsulzadə və Müsavata müxa-
lifət  cəbhəsinə  keçdi.  1940-cı  illərin  sonlarında  onun  ətrafında 
əskidən müsavatçılarla münasibətləri soyuq olan C. Hacıbəyli, Ə. 
Şeyxülislam  və  b.  görünməyə  başlayır.  50-ci  illərin  əvvəllərinə 
yaxın  nisbətən  böyüyüb  fəallaşan  bu  qrup  Visbaden  konfransı 


 
 
171 
ətrafında (Bax:  “Visbaden konfransı  məsələsi)  gedən mübahisə-
lərdə özünü AMM-ə və Müsavat partiyasına qarşı kəskin müxa-
lifət kimi göstərdi. 
     Xoşagəlməz  hallardan  biri  də  müharibədən  sonra  yeni 
yaranan mühacirət dalğasını cəlb etmək üçün onları süni sürətdə 
“əski”  və  “yeni”  mühacirlər  adı  ilə  bölmək  təşəbbüsləri  idi.  F. 
Əmircan  yazırdı:  “Azərbaycanlıların  “əskisi”,  “yenisi”  deyə  bir 
şey yoxdur. Azərbaycanlı azərbaycanlıdır və onları şərabmış kimi 
kateqoriyalara  ayırıb  şəxsi  ehtiraslara  oyuncaq  yapmaq 
təşəbbüsləri boş bir qeyrətdən  ibarətdir” [37, N-6, 1952]. 
     Əslində  “əski”  və  “yeni”  mühacirlər  termini  havadan  da 
yaranmamışdı.  Doğrudan  da  müharibənin  Avropaya  səpələdiyi 
yeni-sovet  Azərbaycanının  vətəndaşları  dünyagörüşləri,  düşüncə 
və  davranış  tərzləri  ilə  əski  mühacirlərdən  nəzərə  çarpacaq  də-
rəcədə  fərqlənirdi.  Bəzi  hallarda  onlar  1918-1920-ci  illərdəki 
fəaliyyətlərinə  görə  əski  mühacirləri  tənqid,  hətta  “vətəni  bol-
şeviklərə satmaqda” ittiham etməkdən belə çəkinmirdilər. 
     P.  Mühlen  yazır:  “Rəsulzadənin  hərb  əsiri  həmşəhərliləri 
ilə  yapdığı  görüşlərdə  iki  ayrı  dünya  qarşılaşırdı.  Legionerlər 
tərəfindən  etimadsızlıqla  qarşılanıb  Azərbaycanda  xanların  və 
böyük  torpaq  sahiblərinin  hakimiyyətini  yenidən  təsis  etmək 
istəməklə ittiham olunurdu” [284, s.110]. 
     F.  Düdənginski  də  1943-cü  ildən  sonra  N.  Nərimanovu 
ideallaşdıraraq  bildirirdi  ki,  Azərbaycanda  qurulacaq  yeni  milli 
rejim rusları məmləkətdən xaric etməklə kifayətlənəcək. Təbii ki, 
legionçular arasında yayılan belə fikirlər əski mühacirlərə o qədər 
də  xoşagəlməyən  münasibətin  formalaşmasına  təsir  etməyə 
bilməzdi.  Lakin  süni  şəkildə  gücləndirilən  belə  əhvali-ruhiyyə 
narahatlıq doğuracaq səviyyədə kütləviləşməmişdi. Hələ mühari-
bənin  ilk  illərində  M.  Ə.  Rəsulzadə  Azərbaycanın  sovetləşdiyi 
iyirmi il ərzində azərbaycanlılarda ana dilinə, vətənə sevgini, milli 
mədəniyyəti  qiymətləndirmək  bacarığını  müşahidə  edərək 
sonralar  yazdığı  “Çağdaş  Azərbaycan  tarixi”  əsərində  belə 
vəziyyətdən çox məmnun qaldığını bildirirdi. 


Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   114




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə