169
Berlini tərk edərək Parisə getdi (Türkiyə Almaniya ilə diplomatik
münasibətləri kəsdikdən sonra o Almaniyada qala bilməmişdi).
F. Düdənginski isə 1943-cü ildə yaratdığı “Milli Birlik
Məclisi”nin (P. Mühlen 1943-cü il Kayzerhov qurultayında yara-
nan bu təşkilatın, səhvən 1944-cü ildə meydana çıxan bir partiya
olduğunu göstərir) fəaliyyətinə daha çox önəm verdiyindən “İr-
tibat heyətində bir lider kimi müharibənin sonuna yaxın A. Ata-
məlibəyova uduzurdu. F. Düdənginskinin arxa plana keçməsi
onun təmsil etdiyi Almaniya ordusundakı Azərbaycan legion-
çularının dağıdılaraq tədricən A. Ataməlibəyovun təmsilçisi
olduğu SD Mərkəzi Dairəsində cəmləşməsi ilə də bağlı idi.
Müharibənin qurtarmasına hələ bir ay qalmış bütün milli
təmsilçilərin sözçüsü kimi M. Kedia bir qrup gürcü ilə beynəlmiləl
təşkilatlar və Qırmızı Xaç cəmiyyətinin araçılığı sayəsində hərbi
əsirlərin vətənə dönmələri məsələsiylə bağlı danışıqlar aparmaq
üçün Cenevrəyə getmişdi. Lakin bu danışıqlar heç bir nəticə
vermədi.
Almanlar məğlubiyyət aktını imzaladıqdan sonra milli
legionların qalan taburları tərksilah edilərək ayrı-ayrı ölkələrdəki
əsir düşərgələrinə yerləşdirildi. Legionçular Sovet hökumətinə
təslim edilmək üçün milliyyətlərinə görə qruplaşdırılırdı. Lakin
onlar gələcək talelərindən narahatlıq keçirdiklərindən, vətənə dön-
mək istəmirdilər. Stalinin Krım tatarlarını, Ahsıka türklərini,
çeçen-inquşları, qaraçayları kütləvi deportasiya etməsi xəbərləri
də ciddi təşviş yaratmışdı.
Elə bu səbəbdən də əsirlər imkan düşən kimi hərbi düşər-
gələrdən, bir sıra hallarda isə vətənə yola salınarkən qatarlardan
atılıb qaçırdılar. 162 saylı Türk taburu Sovetlərə təhvil veriləndə
təkcə bir qatardan 80 nəfər əsir düşüb qaçmış, iki nəfər molla isə
özünü yerə atıb öldürmüşdü. Belə bir vaxtda İnqilis-Amerikan
qüvvələri heç nəyə məhəl qoymadan sürətlə Avropanı Sovet hərbi
əsirlərindən “təmizləməkdə” idilər. Fon Mende göstərir ki,
Almaniyadan Qızıl Orduya təslim edilən qafqazlıların sayı yüz
min idi. F. Əmircan isə müharibədən sonra 1000 nəfərə yaxın
170
azərbaycanlı əsir mühacirin Avropanın müxtəlif ölkələrində
məskunlaşdığını bildirir.
Lakin bu rəqəmlər çox yuvarlaqlaşdırılmışdır. Müha-
ribənin qurtardığı ərəfədə Münxendə gizli şəraitdə yaşayan M. Ə.
Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə yeni yaradılan Azərbaycan Demokrat
Birliyi əsirlərin məskunlaşması ilə məşğul olurdu. Birliyin fəal-
larından olan M. Kəngərli göstərir ki, təkcə bu “birlik 3 mindən
çox azərbaycanlının əsirlikdən xilas olub Türkiyədə yaşamasına
kömək etdi. 500 nəfər isə Misir Kralının himayəsinə göndərildi”
[11.9.05.1996].
Müharibədən sonra lideri F. Düdənginski olan yeni müha-
cirət dalğası yarandı ki, bunların bir hissəsi siyasətlə maraqlanan-
lar idi.
Müharibədən sonra Fuad Əmircan M. Ə. Rəsulzadə başda
olmaqla müsavatçıların ideoloji-siyasi xəttini müdafiə etməyə
başlayır. 1930-cu illərdə “Qafqaz” qrupunda H. Bammat, Əli xan
Qandəmir, X. Xasməmmədov və b. ilə “Prometey”çilərə, o cüm-
lədən Müsavata qarşı kəskin müxalifət cəbhəsində dayanan F.
Əmircan tutduğu mövqeyini belə əsaslandırırdı: “Avropa
kitabxanalarını dolaşıb Azərbaycana aid hər əsərin mühacirətdə
yalnız onlardan çıxdığını gözlərimlə gördükdən, başqalarınn an-
caq fürsət zühur etdikcə və ya işlərinə gəldikcə milli fəaliyyətlə
məşğul olduqları halda, onların nizamlı, davamlı və fəal sürətdə
kəndilərini tamamilə bu işə verdiklərini müşahidə etdikdən, milli
yolda sapasağlam durduqlarını, heç kimi partiyalarına girməyə
məcbur etmədiklərini gördükdən sonra...milli yoldakı pozisyon-
ları uzun təcrübələrlə sınanan bu qrupla təşriki məsai edəcəyim (iş
birliyi-X. İ.) aşikardır” [37, N-8, 1952].
F. Əmircanın əksinə olaraq F. Düdənginski 1943-cü ilə qə-
dərki mövqeyini dəyişərək M. Ə. Rəsulzadə və Müsavata müxa-
lifət cəbhəsinə keçdi. 1940-cı illərin sonlarında onun ətrafında
əskidən müsavatçılarla münasibətləri soyuq olan C. Hacıbəyli, Ə.
Şeyxülislam və b. görünməyə başlayır. 50-ci illərin əvvəllərinə
yaxın nisbətən böyüyüb fəallaşan bu qrup Visbaden konfransı
171
ətrafında (Bax: “Visbaden konfransı məsələsi) gedən mübahisə-
lərdə özünü AMM-ə və Müsavat partiyasına qarşı kəskin müxa-
lifət kimi göstərdi.
Xoşagəlməz hallardan biri də müharibədən sonra yeni
yaranan mühacirət dalğasını cəlb etmək üçün onları süni sürətdə
“əski” və “yeni” mühacirlər adı ilə bölmək təşəbbüsləri idi. F.
Əmircan yazırdı: “Azərbaycanlıların “əskisi”, “yenisi” deyə bir
şey yoxdur. Azərbaycanlı azərbaycanlıdır və onları şərabmış kimi
kateqoriyalara ayırıb şəxsi ehtiraslara oyuncaq yapmaq
təşəbbüsləri boş bir qeyrətdən ibarətdir” [37, N-6, 1952].
Əslində “əski” və “yeni” mühacirlər termini havadan da
yaranmamışdı. Doğrudan da müharibənin Avropaya səpələdiyi
yeni-sovet Azərbaycanının vətəndaşları dünyagörüşləri, düşüncə
və davranış tərzləri ilə əski mühacirlərdən nəzərə çarpacaq də-
rəcədə fərqlənirdi. Bəzi hallarda onlar 1918-1920-ci illərdəki
fəaliyyətlərinə görə əski mühacirləri tənqid, hətta “vətəni bol-
şeviklərə satmaqda” ittiham etməkdən belə çəkinmirdilər.
P. Mühlen yazır: “Rəsulzadənin hərb əsiri həmşəhərliləri
ilə yapdığı görüşlərdə iki ayrı dünya qarşılaşırdı. Legionerlər
tərəfindən etimadsızlıqla qarşılanıb Azərbaycanda xanların və
böyük torpaq sahiblərinin hakimiyyətini yenidən təsis etmək
istəməklə ittiham olunurdu” [284, s.110].
F. Düdənginski də 1943-cü ildən sonra N. Nərimanovu
ideallaşdıraraq bildirirdi ki, Azərbaycanda qurulacaq yeni milli
rejim rusları məmləkətdən xaric etməklə kifayətlənəcək. Təbii ki,
legionçular arasında yayılan belə fikirlər əski mühacirlərə o qədər
də xoşagəlməyən münasibətin formalaşmasına təsir etməyə
bilməzdi. Lakin süni şəkildə gücləndirilən belə əhvali-ruhiyyə
narahatlıq doğuracaq səviyyədə kütləviləşməmişdi. Hələ mühari-
bənin ilk illərində M. Ə. Rəsulzadə Azərbaycanın sovetləşdiyi
iyirmi il ərzində azərbaycanlılarda ana dilinə, vətənə sevgini, milli
mədəniyyəti qiymətləndirmək bacarığını müşahidə edərək
sonralar yazdığı “Çağdaş Azərbaycan tarixi” əsərində belə
vəziyyətdən çox məmnun qaldığını bildirirdi.
Dostları ilə paylaş: |