“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
172 M. Ə. Rəsulzadə dərin təəssüf hissi ilə müəyyən sahələr- dəki tənəzzüldən də bəhs edərək yazırdı: “Azərbaycanlı əsirlərin din məsələləriylə təmasında tamamilə biliksiz olduqları nəzərə çarpır. Nə Ramazan, nə Qurban bayramları sovet gənclərinə mə- lum deyildir. Bahar xalq Bayramı “Novruz” da modadan düşmüşdür” [164, s.21]. Hərbi əsirlər kəlmeyi-şəhadətlərini bilmir, dəfn mərasimi- nin İslam qaydaları üzrə keçirilməsində çox çətinlik çəkirdilər. Əksər hallarda ölüləri dini adətləri gözləmədən dəfn edirdilər. Bəzən isə “dəfn mərasimi “Arşın malalan” operettasının nəğmə- ləri altında icra olunurdu” [164,s.21]. Bu baxımından doğrudan da mühacirətdə əskilik və yenilik olduğu özünü biruzə verirdi. Lakin bu fərqlərə, ara-sıra eşidilən ittihamlara baxmayaraq M. Ə. Rəsulzadənin Azərbaycanın gələcəyinə baxışı çox nikbin idi. O, F. Düdənginskinin də qiymətli vətənpərvər olduğundan qürurlanaraq yazırdı: “O, hərtərəfli bir vətənsevər və atılqan bir mücahitti. Cəbhədə adı duyulmayan bir əsgər ikən açığa vurduğu hissiyyat onun səmimi bir vətənsevər olduğunu göstərirdi” [32, N-9, 1954]. Müharibə illərinin ən ziddiyyətli məsələlərindən biri olan hərbi əsirlərin, legionçuların taleyi, onların tutduqları yol tarixşü- naslıqda müxtəlif səpkilərdə araşdırılmış, müxtəlif cür işıqlan- dırılmışdır. Sovet ədəbiyyatında əsasən vətən xainləri kimi təqdim olunan legionçuların birmənalı şəkildə ittiham edilməsi səhv və əsassızdır. 1920-ci il bolşevik istilası ilə öz milli müstəqilliyini itirdikdən sonra 20 il kütləvi terrora məruz qalan azərbaycanlıların, (eləcə də digər millətlərin) müharibədə tutduğu antibolşevik mövqe tarixi proseslərin məntiqi yekunu idi. Əslində taleyi öz əllərində olmadıqlarından ayrı-ayrı cəb- hələrdə (alman və sovet) bir-birlərinə güllə atmaq məcburiyyə- tində qalan hər iki tərəfin vəziyyətini başa düşmək çətin də deyil. Millət müstəqil olmayanda, öz taleyinə özü sahiblik edə bil- məyəndə təbii ki, o başqalarının əlində alət olur. 173 3. 2. Visbaden və Münxen konfransları İkinci Dünya müharibəsi bitdikdən sonra vətənə dönmək- dən imtina edən əsirlər dünyanın müxtəlif ölkələrində, əsasən də Avropa dövlətlərində və ABŞ-da məskunlaşdılar. Az bir müd- dətdən sonra “yurdlarından olmuş” (Dusplaced persons-D.R.) bu əsirlərin bir qismi siyasi fəaliyyətə başlayaraq həm əski mühacirət təşkilatlarında, həm də yeni yaradılan siyasi qruplarda birləşdilər. Yeni yaranan bəzi təşkilatlarda əski mühacirətin öz cəbhədaşlarından incik düşən bir sıra nümayəndələri də görün- məyə başladı. Bir tərəfdən yeni təşkilatların meydana gəlməsi, digər tərəfdən əski mühacirət düşərgəsində baş verən yerdəyiş- mələr mühacirət həyatında yeni mərhələnin başlanmasını xəbər verirdi. Bir-birlərini daha çətin başa düşən qruplar arasında çəkiş- mələr get-gedə kəskinləşirdi. Bu xoşagəlməz prosesdə şəxsi motivlərdən tutmuş, arxa planda maliyyə və siyasi dəstəkçilərin (ABŞ, Böyük Britaniyanın) niyyətlərinə qədər hər şey öz işini görürdü. Elə bu səbəbdəndir ki, 1948-50-ci illərdə bir neçə rus mühacir təşkilatları ilə yanaşı, iki gürcü, iki erməni, iki azər- baycanlı, iki türküstanlı, iki tatar, üç Quzey Qafqaz və bir neçə belorus, Ukrayna mühacir təşkilatları ayrı-ayrı cəbhələrdə qruplaşmışdı. İngilislərin maliyyə yardımı ilə Qəyyum xanın rəhbərlik etdiyi “Milli Türküstan Birlik Komitəsi” yenidən təşəkkül etdi. Puldan korluq çəkməyən bu təşkilat 80-ci illərə qədər özünün orqanı “Milli Türküstan” dərgisini nəşr edə bilmişdi. Paralel vaxtda Qəyyum xan təşkilatına müxalif Hafiz Kanatbayın rəh- bərlik etdiyi “Türküstan Milli Qurtuluş Komitəsi” də yaranmışdı (“Türküli”). 174 Quzey Qafqaz mühacirləri də parçalanmışdı. Əli xan Qan- dəmir, prof. Əhməd Nəbi Maqoma ilə birlikdə “Quzey Qafqaz Milli Komitəsi”ni yaradaraq, Münhendə “Birləşmiş Qafqasya” (rus, türk, ingilis dillərində) jurnalını yayınlayırdı. Əli xan Qəndəmir həm də “Prometey” tərəfdarı B. Baytuqan və B. Bilatti ilə təkrar canlanmış olan “Qafqaz” dərgisinin yazı işlərini idarə edirdi. Quzey Qafqaziyalıların yeni mühacirlər qrupuna isə sabiq “Qazavat”ın yazı işləri müdiri Əbdurrəhman Avtorxanov başçılıq edirdi. Onun nəzarəti ilə “Svobodniy Kavkaz” jurnalı da nəşr olu- nurdu. (Ə. Avtorxanov “Almaniya İslam Cəmiyyəti” adlı bir təşkilat da yaradıb, buraya xeyli mühacir müsəlman cəlb edə bilmişdi). Erməni, gürcü, tatar mühacirləri də bir neçə yerə bölünərək öz aralarında çarpışırdılar. M. Ə. Rəsulzadənin ətrafında birləşən əski Azərbaycan mühacirlərinə müharibənin gedişində “Azərbaycan Milli Birlik Məclisi” adı altında yaradılan yeni təşkilat müxalif mövqedə dayanırdı. Əbdurrəhman Fətəlibəyli- Düdənginski bu təşkilatın rəhbəri, Azərbaycan parlamentinin 1919-cu ildə Parisə göndərdiyi diplomatik heyətin nümayəndələri, kifayət qədər mühacirət təcrübəsinə və nüfuza malik olan Ceyhun Hacıbəyli, Əkbərağa Şeyxülislam isə onun başqanlıq heyətinin üzvləri idi. Mühacirət düşərgəsində belə qruplaşmalar və münaqişə- lərin olduğu bir şəraitdə “vahid antibolşevik cəbhəsi” yaratmaq məqsədilə xüsusi bir “Amerikan Komitəsi” meydana gəlir. Baş- çıları əvvəlcə “Xəyal məmləkətinə səyahət” kitabının müəllifi C. Layons, sonra isə A. Kerk olan bu komitə qarşısında dayanan vəzifənin həlli üçün əsasən, əski Rusiya Müvəqqəti Hökumətinin başçısı A. Kerenskiyə istinad edirdi. A. Kerenski isə öz növbə- sində Qərbdə “milli məsələ üzrə ən etibarlı mütəxəssis” kimi tanınmasından faydalanaraq, “Antibolşevik cəbhənin” yaranma- sında “Vahid, bölünməz Rusiya” prinsipindən çıxış edir və qeyri- rus mühacir təşkilatlarla iş birliyinin bu şərt daxilində reallaş- masına çalışırdı. “Amerikan Komitəsi” bir tərəfdən Rusiyanın Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|