“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
17 əhəmiyyətli bölməsi “Sovet Doğu Xalqlarının Milli Təm- silçilikləri”dir. Bu bölmədə Azərbaycan hərbi əsirlərinin vəziy- yəti, milli legionların formalaşdırılması, Azərbaycanın müstə- qilliyi uğrunda mühacirlərimizin apardığı mübarizə hərtərəfli şərh edilir. Müharibə qurtardıqdan sonra vətənə dönməkdən imtina edən soydaşlarımızın taleyi də əsərdə öz əksini tapır. Maraqlı məsələlərdən biri də odur ki, P. Mühlen bütün SSRİ mühacirləri, o cümlədən azərbaycanlılar arasında mövcud olan münaqişələrin törəmə səbəblərini, gedişini, nəticələrini də açıqlayıb. Əsər mənbəşünaslıqdakı bilgiləri, dəlil və faktları müqayisə etmək, paralellər aparmaq və düzgün nəticələr çıxarmaq baxı- mından da faydalıdır. Tədqiqatın hazırlanmasında müxtəlif mənbələrdən istifadə edilmişdir. Öncə onu qeyd edək ki, mühacirlərin yazdığı minlərlə müxtəlif həcmli əsərlərin böyük əksəriyyəti, bütövlükdə mətbuat tədqiqatın mənbəşünaslıq bazasına daxildir. Bu əsərlərin çoxu, eləcə də mühacirətdə dərc olunan qəzet və jurnallar təkrar nəşr edilib kütləviləşmədiyindən, toplu halına salınmadığından Azərbaycan elmi ictimaiyyəti mühacirət probleminin araşdırılmasında müəyyən çətinliklərlə üzləşir. Təkcə M. B. Məmmədzadənin çe- şidli mənbələrə istinadən yazdığı minə yaxın məqaləni xatırlatmaq kifayətdir. Təəssüflər olsun ki, mühacirlərimiz özləri də uzun illərin gərgin mübarizəsini əks etdirən külli miqdarda sənəd və mate- rialların sistemləşdirilməsi və vahid mərkəzdə cəmləşdirilməsi qayğısına qalmamışlar. Daşnaksütun partiyasının xaricdə mərkəzi arxivi olduğu halda, Müsavatın mühacirətdə arxivi olmamışdı. Bunun nəticəsində qiymətli sənədlər dağılaraq, şəxsi arxivlərə, ayrı-ayrı araşdırmaçıların inhisarına düşmüşdü. Buna görə də mühacirət trixini araşdıranlar dövlət arxivləri ilə yanaşı çoxsaylı şəxsi arxivlərə də baş vurmalıdır. Xoşagəlməyən hallardan biri də odur ki, bu sənəd və materiallar hələ də dövlət arxivlərinə verilmir. 18 Əsərin yazılmasında Ankarada fəaliyyət göstərən Azərbaycan Kültür Dərnəyində və Məhəmməd Kngərlinin, Əhməd Qaracanın, prof. Fikrət Türkmənin və başqalarının şəxsi arxivlərində mövcud olan sənəd və materiallardan istifadə edilmişdi. Bu sənədlərin böyük əksəriyyəti Azərbaycan oxucuları üçün yenidir. Mühacirət mətbuatında dərc olunan siyasi təşkilatların, dərnəklərin proqram və nizamnamələri, onların keçirdikləri yığın- caqların, konfransların materialları, qəbul olunan qərarlar, yayılan bəyanatlar, müraciətnamələr, çağırışlar da tədqiqat üçün maraqlı materiallardır. Müsavatın, İttihadın, bütövlükdə isə mühacirətin Azərbay- canda və xarici ölkələrdə göstərdikləri fəaliyyətlə bağlı bir sıra sənədlər dövlətimizin müxtəlif arxivlərində saxlanılır. Əsasən istintaq materiallarından, kəşfiyyat və əks kəşfiyyatın verdiyi məlumatlardan, ayrı-ayrı adamların şəxsi işlərindən ibarət olan, eyni zamanda Azərbaycandakı gizli siyasi təşkilatların və dərnəklərin fəaliyyətini əks etdirən sənədlərin əksəriyyəti Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivindədir. Bu sənədlərin içərisində Müsavatın Xarici Bürosunun və Azərbaycan Milli Mərkəzinin (AMM) müxtəlif illərdə daxildəki gizli təşkilatlara göndərdikləri (yayılmaq üçün) müraciətnamələr, çağırışlar, bəyannamələr, Az. DSİ-nin əməkdaşları tərəfindən ələ keçirilən külli miqdarda qəzet və jurnal nüsxələri, broşürləri mövcuddur [fond 287]. Mühacirət haqqında Az.K(b)P MK-nın qəbul etdiyi qərarlar, sovet əks-kəşfiyyatının Qafqaz mühacirləri haqqında verdiyi məlumatlar Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi yanında Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivində mühafizə olunur [fond 1, fond 609, fond 276]. Bu fondlarda tanınmış mühacirlərdən Ə. M. Topçubaşov ilə X. Sultanov, M. Ə. Rəsulzadə ilə Ə. Ağaoğlu, 1920-ci illərdə Türkiyənin Maarif naziri, “Türk Ocaqları”nın başqanı olan Həmdullah Sübhi Tanrıövərlə X. Sultanov, Ə. M. Topçubaşovla gürcü mühacirləri arasında məktublaşmalara aid dəyərli sənəd və materiallar var. 19 Bu qəbildən M. Ə. Rəsulzadənin Parisə, C. Hacıbəyliyə (İstiqlal Muzeyində saxlanılır), II Dünya müharibəsində könüllü olaraq almanların tərəfinə keçən mayor Ə. F. Düdənginskinin müharibə qurtardıqdan sonra general Lazar Biçeraxova yazdığı məktublar da maraqlı sənədlərdir. Ə. F. Düdənginskinin məktubunda Azərbaycan milli legion- larının formalaşdırılması, Azərbaycan müstəqilliyinin tanınması ilə bağlı alman rəsmi dairələri ilə aparılan danışıqlar, hərbi əsirlərin üzləşdiyi çətinliklər, siyasi mühacirlərimizin gördüyü işlər, eləcə də müəllifin müharıbə illərindəki xidmətləri öz əksini tapmışdır. Ə. F. Düdənginski L. Biçeraxovu kəskin tənqid edərək, onun ağqvardiyaçılara qoşulub Azərbaycanı tez-tez hədələməsini də xatırladır. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivində də (ARDA) tədqiqatımız üçün maraq doğuran sənəd və materiallar möv- cuddur. Bunlar əsasən 1920-22-ci illərdə mühacirlərimizdən H. Ağayevin Gürcüstandakı, Ə. M. Topçubaşovun isə Fransadakı fəaliyyətini əks etdirən sənədlər, Azərbaycan SSR-in Türkiyədəki səlahiyyətli nümayəndəsi İbrahim Əbilovun Azərbaycan Xarici İşlər Komissarlığına göndərdiyi məlumatlar və başqa bu kimi sənədlər, materiallardır [fond 28]. Keçmiş SSRİ Baş Arxivlər İdarəsinin Xüsusi Arxivində Azərbaycan mühacirətinin, başlıcası da Müsavat Partiyasının fəaliyyəti barədə qiymətli sənədlər və materiallar mövcuddur [fond 1, fond 7, fond 308, fond 453, fond 461, fond 500, fond 1358]. Bu sənəd və materiallarda: - Müsavat Partiyasının yaranması, Azərbaycanda müstəqil dövlət quruculuğunda həlledici rolu, onun rəhbərlik orqanı olan Divanın tərkibi; - Müsavatın Xarici Bürosunun və AMM-in yaradılması, mühacirlərin Azərbaycanla qurduğu əlaqə; Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|