188
5. İ. Əkbər “Onun (F. Əmircanın-X. İ.) Berlində qatı kom-
munist Cümşud Məmmədovla, Səbzəli Məmmədovla sıx əlaqəsi
nə ilə izah oluna bilər” [33, N-2, 1952].
Təəssüflər olsun ki, Visbaden problemi ətrafında gedən
mübahisələrdə bu cür “kənara çıxmaların” sayını xeyli artırmaq
mümkündür.
Visbaden konfransı və Koordinasiya Mərkəzinin yaranma-
sının bir sıra müsbət cəhətləri də var. “Vahid antibolşevik cəbhəsi”
ideyası ΙΙ Dünya müharibəsindən sonra siyasi mühacirətin uğuru
sayıla bilər. Bu ideyanın mükəmməl şəkildə praktikaya tətbiq
olunmamasına baxmayaraq, onun nəzəriyyə şəklində mövcudluğu
da özlüyündə beynəlxalq ictimaiyyətdə antibolşevik əhvali-
ruhiyyənin oyanmasında az rol oynamırdı.
Proses 50-ci illərdə get-gedə güclənən “dünya kommuniz-
mi” ideyasına qarşı dünya demokratlarının sıx birliyinin tələb
olunduğu bir vaxtda gedirdi.
Lakin “Azərbaycan Milli Birlik Məclisi” bu düzgün məq-
sədə çatmaq üçün məqsədəmüvafiq yol seçə bilmədi. Ə. Fətəli-
bəyli və onun silahdaşlarının “biz getməsək, onsuz da kimsə
gedəcəkdi” demələri də bəraət üçün əsas vermir. Kerenski və
Melqunova imkan vermək lazım deyildi ki, yaranmış vəziyyətdən
istifadə edərək Azərbaycanın müstəqilliyinin, istiqlaliyyətinin
tanınması faktını beynəlxalq aləmdə sual altına alsın. Ən azı yaxın
tarixi keçmişə nəzər salmaq lazım idi. Hələ müharibədən əvvəl
Kerenski çoxsaylı türk siyasi mühacir təşkilatlarının yaran-
masından (İdil-Ural, Türküstan, Krım, Azərbaycan, Şimali
Qafqaziya, Tatar, Başqırd və s.) narahat olaraq “panturanizm”in
dirçəldiyini, Rusiyanı yeni monqol-tatar istilasının gözlədiyini
yazırdı. M. Ə. Rəsulzadə “Panturanizm haqqında” əsəri və mət-
buatdakı sərt sərt çıxışları ilə Kerenski və onun erməni havadarı
Xondkaryanı susdurdu. Lakin onu da qeyd edək ki, yayılan
“panturanizm” xofu izsiz otüşmədi. Qərb artıq çoxsaylı türk
mühacir təşkilatlarının müqabilində Rusiyanın parçalanması
fikrinə ehtiyatla yanaşırdı.
189
Bu tarixi rakursdan baxdıqda “Azərbaycan Milli Birlik
Məclisinin” Kerenski və Melqunovu aldada bilməyəcəyi, əksinə
onun toruna düşmə ehtimalının mövcudluğu aydın görünür. Hər
halda “taktiki oyunlarla” Kerenski kimi təcrübəli, hiyləgər şovi-
nistlərin uduzacağına inanıb “ilkin mərhələdə milli mənafeyə uy-
ğun gəlməyən sənədlərə imza atmaq olar” fikrinə düşmək səhv idi.
Visbaden konfransı əski mühacirət üçün yeni imtahan oldu.
M. Ə. Rəsulzadə ömrünün son illərində Azərbaycan uğrunda
növbəti döyüşə qalxmışdı. “Amerikan Komitəsi” (Don Levin)
1951-1952-ci illərdə onu görüşmək üçün İtaliya və Almaniyaya
dəvət etsə də, məqsədi “Sovetlər Birliyinin mövcud sərhədlərinin
mühafizəsi” olan bu təşkilatın dəvəti qəbul edilməmişdi. “Mü-
savat” Partiyasının lideri kimi M. Ə. Rəsulzadə, 1953-cü ildə hö-
kumətin rəsmi dəvəti üzrə ABŞ-a gedərək, Azərbaycan istiqlalının
35-ci ildönümü münasibəti ilə “Amerikanın səsi” radiosunda
Azərbaycan xalqına müraciət etdi.
“1954-cü ildə “Amerikan Komitəsi”nin yeni başqanı prof.
Dr. Kuneholm Ankaraya gələrək M. Ə. Rəsulzadə ilə bir neçə dəfə
görüşmüş, komitənin Azərbaycanın istiqlalı məsələsinə hörmətlə
yanaşacağını ifadə etməklə Müsavat Partiyasının bu mücadilədə
öz siyasəti yönündə layiq olduğu yeri almasını istəmişdir. Bu cür
yaxınlaşmanı qəbul edən partiya komitəsi ilə sıx əlaqələr
qurmuşdu” [147, s.30].
Beynəlxalq konfranslar, mətbuat mübarizəsi, yeni birliklər
yaratmaq, dünya dövlətlərinə və təşkilatlara müraciətlər hədər
getmədi. Ancaq Pribaltikanın müstəqilliyini qəbul edən Qərb artıq
50-ci illərdən Azərbaycanın müstəqilliyi barədə də fikirləşməyə
başlayır. Qəti şəkildə söyləmək olar ki, 1991-ci ildə qəbul olunan
müstəqillik aktı və Azərbaycanın yenidən dünya birliyi tərəfindən
tanınmasında 50-ci illər mübarizəsinin əhəmiyyəti çox böyükdür.