“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
193 
     5-Moskvanın  bizim  bağlı  olduğumuz  millətlər  adına  söz 
söyləməyə heç bir haqq və yetkisi yoxdur. 
    6-Millətlərimiz  hürr  və  bağımsız  dövlətlərini  qurduqları 
təqdirdə  dünya  ölçüsündə  haqqa  dirənən  gerçəkçi  və  sürəkli  bir 
barış düzəni qurula biləcəkdir” [32, N-208, 1973]. 
     Sənədin sonunda “Paris Bloku”nun proqramındakı “Millət-
lərin bağımsız dövlət həyatının dəyişməz bir prinsip olaraq qaldığı” 
bir daha xatırladılırdı. 
     1981-ci  ilin  18  dekabrında  isə  “Paris  Bloku”nun  MK-sı 
növbəti toplantısını çağıraraq Polşada baş verən faciəli hadisələrlə 
bağlı sərt qərar qəbul etdi. 
     Bu qərarda: 
     -“Paris  Bloku”nun  Polşa  işçiləri  və  Polşa  xalqı  ilə  həm-
rəyliyi; 
     -60 ildən bəri SSRİ millətlərinin, polşalılar kimi öz azadlığı 
uğrunda mübarizə apardığı; 
     -Polşa  Kommunist  Partiyasının  Sov.İKP-nin  iradəsi  ilə 
hərəkət etdiyi göstərilir, dünya birliyindən “Moskva hökumətinə” 
təzyiqlərini  gücləndirməsi  tələb  olunurdu.  Qərarın  sonunda 
deyilirdi:  “Moskva  hökumətinə  yapılacaq  basqı  hərəkətlərinin 
gerçəkləşməsinə imkan mövcud deyilsə, Sovet Sosialist Cümhu-
riyyətləri  Birliyinə  qarşı  tam  bir  ekonomik,  kültürəl,  politik  və 
diplomatik embarqo tətbiq edilməlidir”  [32, N-239, 1982]. 
     Sənədi “Paris Bloku”nun Başqanı M. Livitski, Başqan yar-
dımçısı V. Bortnik, Genel Sekretar Əli Akış imzalamışlar. 
     Ümumiyyətlə,  bu  toplantıda  Bloka  daxil  olan  səkkiz  mü-
hacir  təşkilatından  dördü-Ukrayna,  Belorusiya,  Gürcüstan,  İdil-
Ural (tatar-başqırd) təmsilçiləri iştirak edirdi. 
     Doğrudan da M. Ə. Rəsulzadə, M. B. Məmmədzadə, Ə. V. 
Yurdsevər  və  M.  Əmircan  vəfat  etdikdən  sonra  Azərbaycanın 
“Paris Bloku”ndakı təmsilçiliyi çox zəifləmişdi. 1982-ci ildə Əli 
Akışın  Azərbaycan  Kültür  Dərnəyinə  yazdığı  giley-güzar  dolu 
məktubunda  deyilirdi:  “Maləsəf,  son  üç  ildən  bəri,  yəni  Azəri 
ülküdaşımız  Mehmet  Əmircan  vəfat  etdiyi  gündən  bəri  səkkiz 

---

 
 
194 
Milli Mərkəzdən yarısı fəaliyyətə qatılırlar. Türküstan, Azərbay-
can,  Krım,  Quzey  Qafqasya  təmsilçiləri  zaman  və  sağlıq  əksik-
liyini  səbəb  olaraq  irəli  sürmək  surətiylə  işdən  qaçırlar.  Bunu 
bilxassə bildirmək istəyirəm” [32, N-239, 1982]. 
     Daha  sonra  məktubda  Əli  Akışın  təklifi  üzrə  Türkiyəyə 
düşmən mövqedə dayandığı üçün ermənilərin “Paris Bloku”ndan 
çıxarıldığından,  eyni  zamanda  müsəlman  təmsilçilərin  Blokla 
əlaqəni  üzməyin məqsədəuyğun olmadığından bəhs edilirdi. Əli 
Akış Azərbaycan mühacirlərinin heç olmasa mənəvi dəstək gös-
tərmələrini,  onu  xristian  təmsilçilər  içərisində  tək  buraxmamağı 
xahiş edirdi. 
     Buna  baxmayaraq,  Azərbaycan  siyasi  mühacirəti,  80-ci 
illərin sonlarına qədər fəaliyyətdə olan “Paris Bloku”nun toplantı-
larına  öz  təmsilçilərini  göndərməmişdi.  70-ci  illərin  sonlarına 
yaxın  Azərbaycan  siyasi  mühacirətinin  fəaliyyətində  yeni  isti-
qamət  özünü  biruzə  verməyə  başlayır.  Belə  ki,  SSRİ-dən  olan 
müsəlman mühacirlər dini amilləri önə çəkərək. Sovet İttifaqının 
60  milyona  yaxın  müsəlmanı  hər  cürə  məhrumiyyətə  məruz 
qoyduğuna İslam dövlətlərinin diqqətini cəlb etməyə çalışırdı. Bu 
vaxtdan  etibarən  mühacirətin  Qərbdən  Şərqə-İslam  dövlətlərinə 
yönəlik siyasətə üstünlük verməsi açıq-aydın hiss olunur. 
     1976-cı ildə Azərbaycan (Ə. V. Yurdsevər), Batı Türküstan 
(prof. Tahir Cağatay), Doğu Türküstan (Yusif Alptəkin), İdil-Ural 
(Kamal Loğman), Quzey Qafqasya (Səid Şamil), Krım (Müstəcəb 
Ülgüsal)  Milli  Mərkəz  Başqanları  İstanbulda  keçirilən  İslam 
dövlətləri  Xarici  İşlər  nazirlərinin  yüksək  Konfransına 
müraciətnamə  göndərdilər.  Müraciətnamədə  xahiş  olunurdu  ki, 
Konfrans  SSRİ  və  Qızıl  Çin  imperiyalarının  əsiri  olan  türk-
müsəlman topluluqlarının düşdükləri ağır vəziyyəti nəzərə alıb: 
     1.  Məsələni  konfransın  gündəliyinə  salaraq  qərar  qəbul 
etsin. 
     2.  Topluluqların  vəziyyəti  ilə  bağlı  BMT-nin  Baş  Qərar-
gahına və Təhlükəsizlik Şurasına məlumat versin. 

---

 
 
195 
     3.  Məsələ  İslam  dövlətləri  arası  bütün  konfransların 
gündəliyinə salınsın. 
     4.  İslam  dövlətlərinin  informasiya  vasitələri-televiziya, 
radio, mətbuat və s. Rusiya və Çin məhkumu türk-müsəlmanların 
vəziyyəti  ilə  maraqlanaraq,  onların  həyatını  müntəzəm  diqqət 
mərkəzində saxlasınlar və s.[32, N-218, 1976]. 
     Konfransın hər bir səlahiyyətli nümayəndəsinə təqdim olu-
nan bu müraciətin mətni öz işini gördü. SSRİ və Çin daxilindəki 
müsəlmanların vəziyyətinə toxunan Konfransın Baş Katibi Salih 
Əl  Qəzzaz  demişdi:  “Sovetlər  Birliyində  yaşayan  60  milyon 
Müsəlman Türkü rejimin basqısı altında tutulmaqdadır. Bunların 
azadlıqlarına qonan məhdudiyyətlərin qaldırılması sağlanmalıdır” 
[32, N-218, 1976]. 
     1986-cı  ilin  yanvarında  Kasablankada  keçirilən  İslam 
Konfransı Zirvə toplantısına da, M. Azər Aranın təklifi ilə Azər-
baycan Kültür Dərnəyinin adından, Sovet İttifaqı, Çin və İranda 
hüquqları  tapdanan müsəlman-türklərin müstəqilliyə, insan kimi 
yaşama haqlarına malik olduğunu ifadə edən bir teleqram vuruldu. 
     Əvvəlki  müraciətlərindən  fərqli  olaraq  bu  teleqramda 
mühacirlərimiz  təkcə  Şimali  Azərbaycan  adından  danışmır,  25 
milyonluq İran türklərinin də məsələsini beynəlxalq ictimaiyyətin 
nəzərinə çatdırırdı. 
     Əslində Azərbaycan Kültür Dərnəyinin İrana diqqəti 1970-
ci illərin sonlarına doğru güclənməyə başlamışdı. Bu ilk növbədə 
İran  şahının,  hakimiyyətinin  son  illərində  Cənubi  Azərbaycan 
əhalisinə münasibətinin sərtləşməsi, 1979-cu il İslam inqilabından 
sonra formalaşan dini hakimiyyətin isə açıq fars şovinizmi siyasəti 
yürütməsi ilə bağlı idi. 
     1980-ci ilin yanvar ayında İran ordusunun əsgərləri Təbriz 
şəhərində  11  nəfər  azəri  türkünü  edam  edərək  minlərlə  adamı 
həbsxanalara atdı. Buna cavab olaraq din adamlarının çağırışı ilə 
3 milyona yaxın adam mitinqə toplaşıb fars imperializminin törət-
diyi qanlı hadisəyə kəskin etiraz bildirdilər. 

---