“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
203 - şərəfli tarixi keçmişi, dövlətçilik ənənəsi, zəngin mədə- niyyəti, özünüidarəyə əsas verən iqtisadiyyatı olan Azərbaycanın müstəqil yaşamağa hazır və layiq olduğunu beynəlxalq ictimaiy- yətin diqqətinə çatdırmaq üçün aparılan araşdırmaların effektli təbligatını qurmaq; - Azərbaycanın müstəqilliyi ideyası ilə bağlı meydana gələn bir sıra praktik və ideoloji-siyasi əngəlləri dəf etmək, ADR- in süqutu, Azərbaycanın işğalında beynəlxalq ictimaiyyət üçün qaranlıq olan mətləblərə aydınlıq gətirmək; - Nəhayət, Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasını şüurlardan silməyə çalışan bolşevik niyyətinə qarşı dayana biləcək milli əzm və iradə, başlıcası isə yeni nəsil tərbiyə etmək. Bu xüsusda M. Ə. Rəsulzadə yazırdı: “Bir millətin yeni nəsli, əskisinə nəzərən daha az kültürlü və daha az təcrübəli olursa, o millətin varlığı və istiqbalı təhlükəyə məruz qala bilir” [310]. Bununla yanaşı, öz genotipinə görə ümumi mühacirət yaradıcılığı kontekstindən kənara çıxan bir sıra əsərlər də möv- cuddur: “Azərbaycan və inqilabı” (Məmməd Şərif Əfəndizadə- İstanbul, 1921), “Azərbaycan politikaçılarının yanlışları” (Şəra- fəddin Erəl-İstanbul, 1968), “Azərbaycan faciəsi” (Ə. Əskərov), eyni zamanda əvvəlki fəsillərdə şərhi verilən “Biz və onlar” (Nağı Şeyxzamanlı)” “Yıxılan bütlər”, “M. Ə. Rəsulzadənin fəci süqutu” (Şəfi Rüstəmbəyli), “Şəfibəyçilik” (M. Ə. Rəsulzadə) və bir sıra dövrü mətbuat məqalələri. Beləliklə, bütövlükdə problem baxımından araşdırılacaq mühacirət irsinin ədəbi-tarixi sahəsini nisbətən sonraya saxlayıb, praktiki fəaliyyəti gücləndirən, həm də ondan bəhrələnən ideoloji- siyasi sahənin təhlilinə keçək. Qeyd edək ki, bu sahədəki fikir axtarışlarını da öz növbəsində xarakterinə və konkret isti- qamətlərinə görə bir neçə yerə bölmək olar: 1. Beynəlxalq siyasətin əsas məsələlərinin təhlili (Azər- baycanın müstəqilliyi problemi baxımından). 2. SSRİ daxili ümumi vəziyyətin və bolşeviklərin daxili siyasətinin təhlili. 204 3. Ümumi Qafqaz bölgəsinin və konkret olaraq Azərbay- canın mövcud siyasi, geosiyasi durumunun araşdırılması, müs- təqillik problemi-“istiqlal məfkurəsi”. 4. “Pantürkizm” və “Panturanizm”ə modern baxış. 5. Müsavatçılığın fikir cərəyanı və ideologiya kimi daha da təkmilləşdirilməsi. 6. Azərbaycanda fikir hərəkatlarının formalaşması və siyasi şüurun təşəkkülünə aid aparılan tədqiqatlar. 7. Mühacirətin ideoloji-siyasi irsinə mühacirlərin öz münasibəti. Azərbaycanın müstəqilliyi de fakto itirilsə də mühacir- lərimiz diplomatiya və beynəlxalq hüququn mövcud prinsiplərinə dayanaraq milli müstəqilliyin de yure mühafizəsinə çalışır, dünya dövlətlərinin yeni bolşevik rejimini tanımaması uğrunda mübarizə aparırdılar. Lakin 1920-1930-cu illərdə Avropa dövlətləri öz aralarındakı iqtisadi rəqabət üzündən SSRİ-yə yönəlik siyasətdə bir sıra nöqsanlara yol verirdi. Belə nöqsanlardan biri də Azərbaycanın istilası ilə tam mənada sovetlərin inhisarına keçən Bakı nefti uğrunda İngiltərə, Fransa və ABŞ-ın apardığı xəlvəti və açıq mübarizə idi. Bolşeviklər də öz növbəsində tamahkar im- perialist dairələrini şirnikləndirərək tədricən Avropanın içərilərinə nüfuz etməyə çalışırdı. Bütün bu məsələlər Miryaqub Mehdizadənin “Beynəlmiləl siyasətdə petrol” əsərində ətraflı təhlil edilmişdir. (Əsər 1928-ci ildə İstanbulda nəşr edikdən sonra Fransızcaya, 1931-ci ildə isə “N. Mahundao tərəfindən çin dilinə tərcümə edildi”) [13a, 29.11.1931]. Müləllifin də qeyd etdiyi kimi əsərdə təsvir olunan Cenevrə konfransının (1922-ci il 10 aprel) əslində pərdə arxası məqsədi “son dərəcə gizli tutulan Bakı nefti imtiyazı idi” [146]. Rəsmi məqsədi isə “Dünya müharibəsindən çıxmış Avropa iqtisa- diyyatının islah və tənzimi” olan Cenevrə konfransında Azər- baycanı həm sovetlər, (N. Nərimanov), həm də ADR-in 1919-cu ildə Parisə göndərdiyi səlahiyyətli heyətin 1920-ci ilin aprelindən 205 sonra vətənə dönməyən nümayəndələri təmsil edirdi (əsərin müəllifi M. Mehdizadə, Məmməd Məhərrəmov). Sovet nüma- yəndə heyətinin başçısı Çiçerin Bakı neftindən gələcək gəlirin hesabına ac Rusiyanın bir sıra problemlərini həll etmək niyyətini gizlətmirdi. Dünya şöhrətli neft kompaniyaları olan “Standard- Oyl” (ABŞ) və “Royal-Doyç” da (İngiltərə-Hollandiya) öz növ- bəsində Sovet hökuməti ilə danışıqlara meylli idi. Lakin konfrans- da mühacirətdəki Azərbaycan nümayəndələrinin kəskin etiraz notaları (Azərbaycan neftini heç kimin hərraca qoymağa səlahiyyətli olmadığı məzmununda) ilə çıxış etmələri danışıqların pozulmasına az təsir etmədi. Az sonra Cenevrə konfransının iştirakçıları növbəti Lahi konfransına (1922, 15 iyun) toplaşdılar. Bu dəfə SSRİ Xarici İşlər Komissarı M. Litvinov məsələni daha kəskin qoyaraq Rusiyanın pula ehtiyacı olduğunu bildirib, “borc surətilə müəyyən bir məbləğ təyin edilməyincə sovetlərin heç bir müzakirəyə girişməyəcəyini, hətta köhnə sahiblərlə heç bir təzminat haqqında danışıq belə aparmayacağını elan etdi [146,s.35]. Düzdür Lahi konfransında da aparılan danışıqlar bir nəticə vermədi, lakin “1924-25-ci illərdə İngiltərə, Fransa, İtaliya artıq bolşeviklərin müştəriləri olmuşdu. Bu illərdə Fransa 812, İngiltərə 34, İtaliya isə onlardan 14 milyon pud neft aldı” [146, s.52]. 1927- ci ildə isə “Standart-Oyl of Nyu York” Sovet höküməti ilə beş il müddətinə bir müqavilə imzaladı ki, onun şərtlərinə görə “bolşeviklər hər sənə İstanbul, Port-Səid və Kolumbiya liman- larında “Standart-Oyl”a yüz min ton neft verməyi təəhhüd edir- dilər” [146, s.53]. “Standart-Oyl”la bağlanan bu müqavilə təbii ki, onun ən böyük rəqibi “Royal Doyç” kompaniyasını da danışıqlara sövq edir, sovetlər isə öz növbəsində yaranmış belə əlverişli beynəlxalq rəqabət şəraitindən faydalanırdı. M. Mehdizadə “Beynəlmiləl siyasətdə petrol” əsərində Bakı nefti uğrunda gedən mübarizənin böyük dövlətlərin siyasə- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|