“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
212 edən, konkret vəzifələrin icrasına ünvanlanan mübarizə proqramı idi. Azərbaycan mühacirlərinin yaradıcılığında Qafqaz bölgə- sinin və təbii ki, konkret olaraq Azərbaycanın ümumi ictimai- siyasi və geosiyasi durumunun təhlili də xüsusi yer tutur. Prob- lemlə bağlı yazılan əsərlərdə: - Qafqazda rus müstəmləkəçilik siyasətinin mahiyyəti; - Şimali Qafqaz Cümhuriyyətinin elan olunması və süqutu: obyektiv və subyektiv amillər; - Qafqaz Birliyi ideyası, onun reallaşması sahəsində buraxılan səhvlər (1918-20); - Azərbaycanın ümumi Qafqaz evində yeri və rolu. Azər- baycanın mövcud durumu, əsas problemi; - nəhayət, mühacirətdə Qafqazın siyasi birliyi məsələsi əsas tədqiqat obyektinə çevrilmişdi. Bundan başqa yuxarıda sadalanan məsələlərə fərqli baxışı ifadə edən bir sıra araşdırmalar da yox deyil. Ümumqafqaz mə- sələləri M. Ə. Rəsulzadənin “Panturanizm və Qafqaz problemi” (“Panturanizm haqqında”, Varşava. 1930, rusca), M. Mehdizadə- nin-“Qafqaz məsələləri” (Paris, 1933, fransızca), C. Hacıbəylinin “Şimali Qafqaz və Azərbaycan”. “Mənəvi pakt” (“Qafqaz” alma- naxı-İstanbul, 1936) əsərlərində, konkret olaraq Azərbaycan prob- lemi isə M. Ə. Rəsulzadənin “Azərbaycan Cümhuriyyəti: keyfiyyəti təşəkkülü və indiki vəziyyəti” (İstanbul 1923, əski əlif- ba ilə, Bakı-1990), “Əsrimizin Səyavuşu” (İstanbul, 1923, əski əlifba ilə, Ankara 1989, latın əlifbası), “Azərbaycan respublikası haqqında bəzi qeydlər” (Berlin 1933, almanca), “Azərbaycan problemi” (Berlin-1939, almanca, Ankara 1996-cı il türkcə), “Azərbaycan hürriyyət savaşı” (Varşava, 1939, polyakca), Hilal Münşinin “Azərbaycan Cumhuriyyəti” (Berlin, 1930, almanca) əsərlərində və b. müəlliflərin dövri mətbuatda dərc olunan məqalələrində hərtərəfli təhlil edilmişdir. Tanışlıq və təbliğat məqsədi ilə adı çəkilən əsərlərin əksə- riyyətində vətənimizin coğrafiyası, tarixi, mədəniyyəti haqqında 213 ilkin, həm də zəruri bilgilər verilsə də, əsas məqsəd Azərbaycanın istiqlaliyyatı probleminə beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmək idi. Qafqaz probleminə mühacirlərin münasibəti mürəkkəb və ziddiyyətli olub. Azərbaycan, Gürcüstan, Şimali Qafqaz mühacir- ləri öz aralarında iki qrupa bölünsələr də, eyni məqsəd-Qafqaz birliyi uğrunda mübarizə aparır, erməni və ruslar isə əsasən vahid düşərgədə birləşərək Qafqaz birliyinin tərafdarlarını “separatçılar” adlandırıb, onlara qarşı müxalifət mövqeyində dayanırdılar. Öz qonşularından ayrı düşüb ruslarla birləşən ermənilər Qafqaz birliyinə “panturanizmin gizli niyyətləri” kimi baxır, beynəlxalq aləmdə Türkiyənin bu bölgə ilə bağlı ekspansiv məqsədləri barədə əsassız fikir formalaşdırmağa çalışır, hay-küy salırdılar. Gürcüstan, Azərbaycan, Şimali Qafqaz mühacirləri isə bir- birlərini ən çox 1918-20-ci illərdə bölgə cümhuriyyətlərinin bolşeviklərə qarşı vahid cəbhə yaratmamaqda suçlayırdılar. C. Hacıbəyli yazırdı: “Şimali Qafqaziyalılar Rusiyaya qarşı mücadilə və vətənlərini kəndi həyatları bahasıyla müdafiə edərkən, Azərbaycan və digər Qafqaz millətləri onlara dost bir yardım əli uzatmadılar” [228, s.11-13]. Daha sonra müəllif, Azərbaycanın müstəqilliyinin rus imperializminin yolunu kəsən Şimali Qafqaz xalqlarından çox asılı olduğunu, “Qafqaz Hürriyyətinin müdafiəsi üçün sağlam və yıxılmaz bir cəbhənin yaradılması” zəruriliyini göstərirdi. Ümumiyyətlə, Qafqaz birliyinin zəruriliyi ilə bağlı Azər- baycan mühacirləri arasında fikir ayrılığı olmasa da, başqa müəl- liflərdən fərqli olaraq M. Ə. Rəsulzadə Cümhuriyyət dövründə bir sıra real addımların atıldığı qənaətində idi: Müsavatın ΙΙ qurul- tayının “Qafqaz respublikalarının Qafqaz Konfederasiyasının azad ittifaqında birləşməsi” qərarı, “1920-ci ildə Gürcüstan və Azərbaycan arasında bağlanan hərbi müdafiə ittifaqı” [165, N-6, 1991]. M. Ə. Rəsulzadə göstərirdi ki, yalnız hakim Müsavat parti- yasının nümayəndələri deyil, “Azərbaycan siyasi fikrindəki cərəyanların və Azərbaycanın siyasi xadimlərinin demək olar ki, 214 hamısı Azərbaycan respublikasının yarandığı ilk gündən bütün Qafqaz xalqlarının bir konfederativ dövlətdə birləşməsinin tərəfdarı idilər”. Mühacirlik həyatının ilk illərində qarşıda dayanan vəzifə- lərdən biri də Azərbaycan barədə Türkiyə ictimaiyyətində yara- dılmış aldadıcı təəssüratın dağıdılması, əvəzində gerçəkliyi əks etdirən obyektiv rəy formalaşdırılması idi. 1923-cü ildə Kitab bayramında Atatürk mükafatına layiq görülən “Azərbaycan cüm- huriyyəti: keyfiyyəti təşəkkülü və indiki vəziyyəti” əsərinin giriş hissəsində M. Ə. Rəsulzadə yazırdı: “Türkiyədə... milli Azər- baycanla indiki Azərbaycan arasında fərqi bir çoxları idrak etmir- dilər. Azərbaycanın müstəqil ikən get-gedə bütün hüququnun Rusiyaya nədən tərk etdiyini soranlara rast gəldik. Bolşeviklərin Azərbaycana millət tərəfindən çağırıldığına inananlar var” [161, s.10]. Aradan on ildən artıq bir vaxt keçməsinə baxmayaraq M. Ə. Rəsulzadə 1937-ci ildə “Qurtuluş” dərgisində dərc etdirdiyi “Mühittin Birgənə görə Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri” məqaləsində də bir sıra tarixi və çağdaş anlaşılmazlıqların qaldığını yazırdı. O, Türkiyənin qulağının “Azərbaycanın ingilisçi Müsavat partiyasının hakimiyyəti barədə yalanlarla dol- durulduğunun” [39, N-36, 1937] bu iki qardaş ölkə arasında mü- nasibətlərin soyulmasına təsir etdiyini göstərirdi. (Bu fikri Azər- baycanda kommunistlər də müntəzəm olaraq dövrü mətbuatda dərc edərək ara vururdular). Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərində mübahisəli məqam- lardan biri də, Əli Əmiri kimi türkiyəli siyasətçilərin yaydığı “Azərbaycanın Türkiyəyə bağlı deyil, müstəqil qaldığı üçün yıxılması” fikri idi. Bunun müqabilində “Azərbaycan Türkiyəyə deyil, Qafqaz cümhuriyyətlərinə bağlı olmadığından yıxıldı” tezisini ortaya atan Azərbaycan mühacirləri Əli Əmiri kimi azlıq- da olan siyasətçiləri düşmən dəyirmanına su tökməkdə ittiham edirdilər. Belə ki, rus və erməni mühacirləri, Azərbaycanın Qafqaz Konfederasiyası uğrunda apardığı mübarizəni gözdən salmaq üçün bu fikrin arxasında, sonra Azərbaycanın bütün Qafqazı Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|