“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
221 haqqında nəzəriyyədir. Milli Təsanüd-Milli Birlik, Millət, Vətən, İstiqlal, Hürriyyət kimi ideallar ətrafında yaranır. Milli Təsanüd Millət, Vətən məfhumlarına yad olan kos- mopolit nəzəriyyələrə yaddır. Müsavatın birinci proqramında Milli Təsanüd yox idi və burada “Millət siniflərdən ibarətdir” deyilirdisə [41, N-2(6), 1994], ikinci proqramda Müsavat bütün millətin partiyası elan olundu: “Müsavatçılıq Milli Birlik və Milli Təsanüdü əsas olaraq alır, hər cür sinif və zümrə hakimiyyətini rədd edir” [32, N-282, 1991]. Mövcud mülahizələri, təhlilləri ümumiləşdirərək belə bir qənaətə gəlmək olar ki, mühacirətdə təkmilləşdirilib dolğun bir hala gətirilən Müsavatçılıq-böyük türk kültürünə bağlı, milli- mədəni və bəşəri dəyərləri mənimsəyən, milli təsanüdü əsas tutan istiqlalçılıq, millətçilik, dövlətçilik, hürriyyətçilik, türkçülük və Azərbaycan vətənsevərliyi deməkdir [25, 24-27.06, 1996]. Müsavatın xaricdəki fəaliyyətinin daha effektli və mütə- şəkkil hala gətirilməsi ilə yanaşı, onun keçdiyi yol, ümumiyyətlə, Azərbaycanda siyasi fikir hərəkatının və cərəyanların meydana gəlməsi, təşəkkülü haqqında da qiymətli araşdırmalar aparılmış- dır. (M. B. Məmmədzadə “Milli Azərbaycan hərəkatı”. Berlin, 1938, Bakı-1992, H. Baykara “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi”, Bakı 1992, M. Ə. Rəsulzadə “Milli Azərbaycan Hərəka- tının xarakteri” Azərbaycan Yurt Bilgisi, 1934, İstanbul, N-29, s.163-166). M. Ə. Rəsulzadə Milli Azərbaycan hərəkatını belə xarak- terizə edir: “İdeoloji mənşəyi etibarilə Milli Azərbaycan Hərəkatı, Şərqdəki milli qurtuluş ideyaları ilə Qərbdəki kültür və demokratiya cərəyanlarını kəndi növündə birləşdirmiş bir hərə- katdır” [229, N-29, 1934]. Azərbaycanda siyasi fikir hərəkatı 1905-ci ildə iki partiyanın meydana gəlməsi ilə (Difai, İttifaqı Müsəlman) daha mütəşəkkil şəkil aldı. Hər iki partiyanın, o cümlədən 1911-ci ildə 222 yaranan Müsavatın əsas qayəsi Rusiya müsəlmanlarının birliyi və imperiya daxilində milli muxtariyyətə nail olmaq idi. Şəkilcə ümmətçilik kimi görünən hərəkat mahiyyəti etiba- rilə millətçiliyə daha çox bənzəyirdi. Hələ 1905-ci ildə Əhməd bəy Ağayev Kaspi qəzetində yazırdı: “Müsəlman birliyi daxilində əslində, türk birliyi düşünülür. Bütün bu toplum yalnız dini bir toplum olmayıb, eyni zamanda etnik bir varlıqdır. Çünki bütün Rusiya müsəlmanları pək az bir istisna ilə böyük türk-tatar irqinə mənsubdurlar, “eyni dildə danışır, eyni dinə sitayiş edirlər” [190, N-271, 1991]. Mövcud fikrin analoji variantına 1917-ci ilə qədər ümmətçi kimi tanınan M. Ə. Rəsulzadənin 1915-ci ildə yazdığı “Tutduğumuz yol” adlı məqaləsində də təsadüf olunur: “Dilcə bir türkük, türklük milliyətimizdir” [190, N-271, 1991]. Əgər milliy- yətimiz türk kimi qəbul olunurdusa, 1905-ci ildə Rusiyanın ya- ponlara məğlubiyyəti ilə ölkə daxilində başlanan milli hərəkatlar ümmətçilikdən daha çox türkçülük mahiyyəti kəsb edirdi. Fikrimizə daha da aydınlıq gətirmək üçün M. Ə. Rəsul- zadənin 1917-ci il Moskvada keçirilən ümumrusiya müsəlman- ların qurultayındakı çıxışına müraciət edək: “Bir xristian milləti olmadığı kimi, bir müsəlman milləti də yoxdur. Böyük müsəlman evində türklər, ərəblər, iranlılar üçün ayrı bölmələr olmalıdır” [359, s.51-52]. Deyilənlərdən belə qənaətdə gəlmək olar ki, 1917-çi ildə ilk dəfə rəsmən Müsavatın proqramına gətirilən türkçülük, daha çox şəklən ümmətçilik olan əvvəlki mərhələdə də milli hərəkatın aparıcı tərəfi kimi çıxış edirdi. Tətqiqatçı N. Cəfərov da M. Ə. Rəsulzadənin türkçülüyü ümmətçilikdən öndə tutması qənaətinə gələrək yazır: “O, dini bir növ milliliyə uyğunlaşdırmağa çalışırdı. Dini hər şeydən əvvəl milliliyə xidmət etməli, milliliyi uca tutmalı idi. Milli inkişafın qabağına sədd çəkən, milli dili və milli adət-ənənələri boğan islah olunmalı və vahid milli amala uyğunlaşdırılmalı idi” [178, s.60]. 223 Mühacirlərimizin ideoloji-siyasi sahədəki zəngin yara- dıcılığında Avropada mövcud olan klassik və çağdaş siyasi cərə- yanların, dövlət quruculuğunun mütərəqqi modeli probleminin, “millət”, “milliyyətçilik” kimi anlayışların da təhlilləri verilmiş- dir. Beləliklə, ancaq ümumi istiqamətlərinə toxunduğumuz ideoloji-siyasi sahədəki yaradıcılıq barədə mülahizələri yekunlaş- dıraraq, öncədən qeyd edək ki, ədəbi-tarixi sahənin təhlilinə də problem baxımından yanaşmaq qənaətindəyik. Mühacirlərimizin tarix üzrə apardığı araşdırmaları xarak- terinə görə iki yerə bölmək olar: birincisi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanın çağdaş (yəni XX əsrin birinci yarısı) siyasi problemlərinə həsr olunan əsərlərdə (məsələn “Azərbaycan problemi”, “Azərbaycan cümhuriyyəti” və s.) tariximizlə utilitar tanışlıq xarakterli qısa xülasə; ikincisi, ayrı-ayrı dövrlərə və problemlərə həsr olunmuş konkret tədqiqat əsərləri. Bunlar aşağıdakılardır: “Çağdaş Azərbaycan tarixi”, Ankara 1951, “İran Türkləri”, İstanbul, 1993 (M. Ə. Rəsulzadə), “Müxtəsər Azərbay- can tarixi”, İstanbul, 1924 (Cahangir Zeynaloğlu), “Azərbaycan tarixində türk Albaniya”, Ankara, 1951, “Ermənilər və İran”, İstanbul, 1926 (M. B. Məmmədzadə), “İran turkləri”, “Türkün altun kitabı”, İstanbul, 1942 (Məmməd Sadrıq Aran) “Azərbay- canın yaxın tarixinə qısa bir baxış”, Ankara, 1982 (Əhməd Qa- raca), “Türk və islam aləmində Azərbaycanın yeri”, Ankara 1987 (Cəmil Ünal), “Azərbaycan Yurt Bilgisi”ndə dərc olunan mə- qalələr – “Azərbaycan tarixinə ümumi bir baxış” (1932, N-1, s.5- 16), “Avropa səyyahlarına görə XVII əsr Azərbaycanı” (Əhməd Cəfəroğlu, 1933, N-18, səh.254-263), “Övliyya Cələbiyə görə Azərbaycan şəhərləri” (Məhəmməd Xalid, 1933, N-17, səh.206- 211), “Dövlətlərarası münasibətlərə dair vəsiqələrdə Azərbaycan” (M. Məhəmmədzadə,1934, N29, səh.191-196 və b.). Bunlardan əlavə, məşhur başqırd mühaciri, prof. Əhməd Zəki Vəlidinin “Azərbaycan Yurt Bilgisi” dərgisində “Azərbay- canın tarixi coğrafiyası” [1932, N-1,2,3,4,5] və “Azərbaycan türk Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|