“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
224 etnoqrafiyası” [1933, N-12,13,14,15,18] adlı iki çox qiymətli tətqiqat əsəri də hissə-hissə dərc edilmişdi. Dövrü mətbuatda isə mühacirlərimiz, əsasən 28 May Milli İstiqlaliyyat günü, 27 Aprel faciəsi, eyni zamanda sovet hakimiyyətinə qarşı baş verən silahlı üsyanlar, kütləvi çıxışlarla bağlı müxtəlif həcmli məqalələrlə çıxış etmişlər. Tarixi araşdırmaların əsas qayəsini C. Zeynaloğlunun “Müxtəsər Azərbaycan tarixi” kitabına giriş hissəsində yazdığı kimi: “Özümüzü tanımalı, başqalarına da tanıtdırmalıyıq” [138, s.5] prinsipi təşkil edirdi. V. Nuhoğlu imzasiyla çıxış edən mühacirlərimizdən biri isə “Tariximiz yazılarkən” məqaləsində məsələni belə qoyurdu: “Azərbaycan tarixi yazılmalidır. Buna şübhə yoxdur. Fəqət, belə bir milli tarixi kim yazacaqdır?... Bolşeviklər, hüsnü niyyətlə hərəkət etsələr belə, yaza bilərlərmi? Xeyr, əsla!”[39, N-9, 1935]. Daha sonra müəllif , “millət” və “milli dövlət” anlayışlarını qəbul etməyən bolşeviklərin, milli tarixi yazarkən sinfilikdən, kos- mopolitizmdən yaxa qurtara bilməyəcəkləri qənaətinə gələrək yazırdı: “Öz milli tariximizi, bolşeviklər, ruslar deyil, biz özümüz yazacağız” [39, N-8, 1935]. Əslində bu fikri tədqiqatçı müha- cirlərimizin yardıcılıq devizi kimi qəbul etmək olar. Sovet tarixşünaslığından fərqli olaraq mühacirət irsində başlıca tədqiqat prinsipləri müstəqillik, türkçülük və islamçılıqdır. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün tarixə aid əsərlərin dövrləşməsindən və başlıqlara verilən adlardan bir neçə nümunəyə müraciət edək: 1. C. Zeynaloğlunun “Müxtəsər Azərbaycan tarixi” əsərindəki başlıqlar-“İstiqlalın elan olunmasından əvvəlki zaman”, “Mütəqil Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu dövləti”, “Müstəqil xanlıqlar dövrü”, “Müstəqil cümhuriyyət dövrü” və s.; 2. M. Ə. Rəsulzadənin “Qafkaziya türkləri” əsərindəki başlıqlar-“Türk ünsürünün Qafkaziyada yerləşməsi”, “Azər- baycan və Türk Qafkaziyanın siyasi müqqəddəratı”, “Qafkaziyada Türk və İslam cumhuriyyətləri”, “Dağıstanda türk qövmləri” və s. 225 “İran Türkləri”, “Azərbaycan tarixində türk Albaniya” kimi əsərlərdə isə məsələ yenə adından bəllı olur .Göründüyü kimi, mühacirlərimiz dövrləşmədə A. Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərindəki müstəqillik həm də millilik prinsipi ilə bölgünü əsas götürərək, B. Sısoyevin istila və əsarətə görə bölgü prinsipinə (Azərbaycan sasani, ərəb, səlcuq, monqol və b.-ların əsarəti dövründə) istinad etməmişlər. İstila və əsarətə görə bölgü imperialist məfkurənin təzahürü idi ki, M. Ə. Rəsulzadənin “Çağdaş Azərbaycan tarixi” əsərində qeyd etdiyi kimi bu prinsip təkcə tarixə deyil, ədəbiyyata, bütövlükdə isə mədəniyyətə də tətbiq olunmuşdur. Sovet tarixşünaslığında ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərə münasibət də belə ölçülərlə müəyyənləşdirilirdi. Belə ki, A. Nevski, D. Donskoy, Minin və Pojarski, Suvorov, Kutuzov və b. yüksək qiymət- ləndirildiyi halda, Şeyx Şamil, Cavad xan kimi milli qəhrəmanlar, istilaya qarşı müqavimət hərəkatının başçıları unutdurulur və yaxud Babəkin azadlıq mübarizəsinə antixəlifət deyil, antiislam məzmunu verərək, ateizmin Azərbaycanda tarixi köklərə malik olduğu əsaslandırılırdı. Mühacirətdə Azərbaycan tarixi bütöv türk tarixinin tərkib hissəsi kimi tədqiq edilir ki, bu xüsusiyyət özünü M. Ə. Rəsulza- dənin yaradıcılığında daha aydın büruzə verir. Onun “Çağdaş Azərbaycan tarixi”, “Qafqasya Türkləri”, “İran Türkləri” əsər- lərini Qafqaz və İranda yaşayan türklərin tarixinə həsr olunan trilogiya kimi qəbul etmək olar. “Qafqasya Türkləri”ndə müəllif, Şimali Qafqazda (Qazı Qumıq, Noqay, Türkmən, Balkar, Qaraçay və s.) Borçalıda, Ahsıxa və Axırkələkdə, Gümrü və Zəngəzur bölgələrində məs- kunlaşan türklərin həm də qeyri- türk müsəlmanların tarixi, tarixi coğrafiyası, etnoqrafiyası, mədəniyyəti, məişəti, mövcud ictimai- siyasi durumu barədə ətraflı məlumat verir, Qafqazda ümumi türklərin bölgə əhalisini 34%-ni, müsəlman qeyri-türklərin isə 26%-ni təşkil etdiyini bildirir. 226 Gürcüstan türklərinin ümumi saylarını 200 000-dən artıq olduğunu göstərən M. Ə. Rəsulzadə, Ermənistanda bu miqdarın iki dəfə artıq olduğunu yazır: “Bunların miqdarı 450 000 bul- maqdadır ki, Ermənistan Cümhuriyyətinin 28%_ni təşkil edirlər” [312, s.94]. Bu bilgilər Qafqaz türklərinin deportasiyalara qədərki etnodemoqrafik vəziyyətlərinin öyrənilməsi baxımından da çox qiymətlidir. Əsərin “Rus istilasında yüz sənə” adlı bölməsində əksə- riyyəti (60%-i) türk və müsəlman qeyri-türklərdən ibarət olan Qafqaz əhalisinin bir əsrlik əsarətdən sonra yenidən hürriyyətə qovuşmaq istəyi və bu istəyin gerçəkləşməsinin əsas şərti sayılan türkçülük və islamçılığın bölgədə hakim rolu açıqlanır. “Qafqasya Türkləri” ümumqafqaz türkləri və müsəlman qeyri - türklərinin tarixi, mədəniyyəti barədə Azərbaycan tarix- şünaslığında ilk tədqiqat əsəridir. M. Ə. Rəsulzadənin maraq doğuran əsərlərindən biri də Cənubi Azərbaycan mədəniyyətinə, tarixinə, mövcud durumuna, eyni zamanda bütöv Azərbaycan məsələsinin bir sıra məqamlarına aydınlıq gətirən “İran Türkləri”dir. 1908-1911-ci illərdə İranda aparılan müşahidələrin və araşdırmaların yekunu kimi ərsəyə gələn bu əsər, 1912-ci ildə “Türk Yurdu” dərgisində, 1993-ci ildə isə Əli Yavuz Akpınar tərəfindən dərc edilmişdi. İran dövlətinin gəlişməsində türklərin tarixi rolundan bəhs edən M. Ə. Rəsulzadə, həm də XIX əsrin II yarısından başlayaraq ortaya çıxan problemləri araşdıraraq belə qənaətə gəlir: “İranda Türklər nə Rusiyada olduğu kimi məhkum, nə də Türkiyədə olduğu kimi hakim bir millət deyildilər. İran Türklərini əsl iranlı olan farslarla hüquqda müsavi vətəndaş halında bulunurdular: eyni haqlara, eyni imtiyazlara sahibdilər” [331, s. 17,18]. Lakin əsrin əvvəllərində mövcud olan bu “müsavilik” (bərabərlik), fars-türk tarazlığı tədricən farsların xeyrinə dəyişməyə başladı. Bu dəyişmənin səbəbləri və prosesin dinamikası M. Ə. Rəsulzadənin aşağıdakı mülahizəsindən aydın görünür: “Farslar türk hökmdarlarını İran padşahları kimi, türklər də fars mədəniyyətini və lisanını milli bir Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|