“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
236 quldurlarını-X. İ.) Bakı limanında yapdığı şanlı qəza nəticəsində suya tökdüyünü öymüşdü” [300, N-37, 1954]. M. Əli Rəsulzadə Seyid Əzim Şirvaninin, M. Ə. Rəsulzadə və Ə. V. Yurdsevər isə M. F. Axundovun bir mənalı şəkildə “rusofil” elan olunmasına qarşı çıxaraq, hər iki şəxsiyyətin Azərbaycan türkünün millətçi, maarifçi və qərbçi olduğunu qeyd edirdilər. Bildiyimiz kimi kommunistlər M. Ə. Sabirə də siyasi cə- hətdən “qohum çıxmışdı”. M. B. Məmmədzadə Əli Nazimin Sa- biri beynəlmiləlçi elan etməsini belə açıqlayırdı: “Sabirin bütün fəaliyyəti ilə müsavatçılara, millətçilərə düşmən cəbhəsini tutmuş bir internasionalist olması fikrinə düşmək... gülüncdür” (270, N23, 1936). Müəllif, daha sonra şairin “Fəxriyyə”sini nümunə gətirərək bu şerin turançılığa, türkçülüyə örnək olduğu qənaətinə gəlir. Ədəbiyyata sinfilik prinsipi ilə yanaşanda təbii ki, Sabir “Beynəlmiləl”, “1905-ci il” şerlərinə görə kosmopolit, beynəlmi- ləlçi, “Fəhlə, sən də özünü bir insanmı sanırsan?” şerinə görə isə “proletar şairi” kimi görünür. Təhriflər sırasında Sabirin “ateist” elan olunması da maraq- lı məsələdir. M. B. Məmmədzadə şairin dinə münasibətini XΙX əsrin sonunda formalaşan tendensiya kontekstində təhlil edərək yazırdı: “Mövhumat, xürufat və fanatizmin müxtəlif şəkilləriylə amansız savaş yapan Sabir eyni zamanda: Vallah müsəlmanam a şirvanlılar. Yox yeni bir dinə yaxınım mənim. Qaili Quranam a şirvanlılar-demişdir” [270, N-23, 1936]. Yaradıcılığının ən məhsuldar çağları bolşevik istilası döv- rünə təsadüf edən Cəfər Cabbarlı, Ə. Cavad, H. Cavid də əsərləri ilə birlikdə repressiyaya məruz qalmışlar. C. Cabbarlı ilə məktəb, sonra isə əqidə dostu olan M. B. Məmmədzadə ədibin yaradıcı- lığına, özünə yaxşı bələd olduğundan təhrifləri, yalan və həqiqət- ləri ən xırda detallarına qədər araşdıra bilmişdi. O, bolşeviklərin 237 C. Cabbarlı yaradıcılığına verdiyi qiyməti aşağıdakı kimi ümumi- ləşdirirdi: - Kütləvi hərəkat yerinə, monarxiya və kapitalizmin atri- butu olan fərdiyyətçilik var. - İşçi hərəkatı və proletar inqilabının nəfəsi yoxdur. - Bolşevik partiyasının rolundan bəhs olunmur. Əsərlərin sonrakı variantlarını sovet senzurasının məhsul- ları hesab edən M. B. Məmmədzadə yazır: “İndi repertuarda olan “Od gəlini” və “1905-ci ildə” əsərləri də parçalanmış, doğranmış, kəsilmiş və artırılmışdır” [39, N-4, 1935]. Qeyd edək ki, bolşev- iklər “1905-ci il” əsərinin son variantının əvvəlkindən fərqli olaraq xeyli dəyişdiyini – proletar inqilabını, sinfi mübarizəni, çarizmə qarşı üsyanı ehtiva edən bir hala gətirildiyini özləri də etiraf edirdilər. Bütün bunlara baxmayaraq C. Cabbarlı əsərlərinin ruhu dəyişməz qalmışdı. M. B. Məmmədzadə də göstərirdi ki, ədibin 1921-1923-cü illərdə (müsavatçı olduğu dövr) yazdığı “Oktay”, “Aydın”la 1923-cü ildən sonra yazdığı “Od qəlini”, “Sevil”, “1905-ci il”, “Almaz” arasında əsas motiv baxımından fərq yox- dur, hürruyyət, milliyyət, istiqlal bu əsərlərin ruhunu təşkil edir. Əslində simvolizmə müraciət etdikdə C. Cabbarlı yara- dıcılığının mahiyyəti açılır. Məsələn, “Od gəlini”ndə ərəb istila- sını rus istilası ilə əvəzlədikdə hər şey yerinə düşür, mücərrəd Elxan isə hər bir azadlıqsevər türk ola bilər. Ümumiyyətlə, 1920-ci ildən sonra başlanan bolşevik senzurası, yasaqları, kütləvi repressiyalar yaradıcılıqda sətiraltı sətiraltı mənaya, simvolizmə meyli gücləndirdi. M. Ə. Rəsul- zadənin də yaradıcılığına xas olan bu xüsusiyyət (Səyavuş və Azərbaycan faciəsi arasında, Qafqazın mövcud durumu ilə bir zamanlar ona zəncirlənən Prometey arasında oxşarlığa müraciət olunması) C. Cabbarlı, H. Cavid, Ə. Cavad və b. yaradıcılığında aydın təzahür edir. Rus istilasını, tarixin dərin qatlarından ana- logiya tapmaqla, simvollaşdırma ilə ifşa etmək sonrakı Azər- baycan ədəbiyyatında da yox deyil. 238 M. Ə. Rəsulzadə Əhməd Cavad simvolizminin fərqli cə- hətə malik olmasını da göstərir: “Cavad simvolizminin başlıca konusu Azərbaycandakı təbiət mənzərəsidir. Məsələn, şair bir gün məmləkətin bərəkət qaynağı olan Kür nəhrini təsvir edir. Təsvir bu beytlə bitir: Əyil, Kürüm, əyil keç, Dövran sənin deyil keç [308, s.16]. Lakin M. Ə. Rəsulzadə Ə. Cavadın “Nədən yarandın?” şerini 28 may İstiqlal günü münasibətilə yazıldığını göstərərək, xətaya yol vermışdı. Əslində şer şairin 1916-cı dərc olunan “Qoşma” kitabına daxil edilmişdi və “Mən hər ildə bir mayısa, Pək çox ümidlər baglaram. Hər gələcək mayıs üçün Nisan aglar, mən aglaram” beytində nə 28 Mayısa, nə də 27 Nisana işarə edilir. Mühacirlərin ədəbi-bədii yaradıcılığında Azərbaycan ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsinin araşdırılması da mühüm yer tutur ki, bu problemlə bağlı Ə. Cəfəroğlunun apardığı ayrıca təd- qiqat maraq doğurur (“Azəri ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi”). Müəllif, Azərbaycan ədəbiyyatında ayrıca bir cərəyan təşkil edən istiqlal mücadiləsi probleminin araşdırılmadığını və Firidun Köçərliyə istinadla onun səbəblərini açıqlayır. F. Köçərli Azərbaycan ədəbiyyatı materiallarında (Bakı 1925) Gəncə xanı Cavad xanın rus işğalçılarına qarşı apardığı mübarizəni vəsf edən Əbdürrəhman Ağa Dilbaz oğlunun yaradıcılığını “bəzi səbəblərə görə” təhlil edə bilmədiyini açıq göstərir. Bu “bəzi səbəblərə” görə tədqiq edilməyən istiqlal mücadiləsi ədəbiyyatını Ə. Cəfəroğlu beş qismə bölürdü: 1. Cavad xanın mücadiləsi ətrafında yazılan dastanlar və şerlər. 2. Şimali Qafqaz müdafiəçisi Şeyx Şamil haqqında şerlər. 3. Qaçaq dastanları və aşıq ədəbiyyatında rus istilasına qarşı əkislər. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|