“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
23 Rusların yaratdığı müstəmləkəçilik rejimi ciddi iqtisadi, sosial məhrumiyyətlər doğurduğundan mühacirlərin çoxu həm də iş axtarmaq üçün Şimaldan Cənuba, bir sıra hallarda isə Türkiyəyə axışırdı. Belə siyasi və iqtisadi motivlərlə ölkəni tərk etməyə məcbur olanlardan başqa, xristian metropoliyasının köləsi olmaqla barışa bilməyən ziyalılar və din adamları da dini və şəxsi- psixoloji motivlərlə mühacirətə gedirdi. Azərbaycanı parçaladıqdan sonra ruslar, “üsyankar” və sərhədyanı bölgələrdən yerli əhalini köçürərək, yadellilərin hesa- bına etnodemoqrafik vəziyyəti dəyişməyə başladı. 1980-ci illərin sonlarından başlayaraq fəaliyyət göstərən “Vətən” cəmiyyətinin sədri Elçinin yazdığına görə: “XΙX əsrin birinci rübündə Rusiya- İran müharibəsi zamanı Qarabağ xanlığından 2628 azərbaycanlı ailə qaçqın düşmüş, 2217 ailə isə əsir alınmış və xaricə sürgün edilmişdi. Türkmənçay müqaviləsindən sonra 200 mindən çox erməni İran və Türkiyədən gətirilib yerli əhalinin hesabına İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarında yerləşdirilmişdi” [119,10. 11.1991]. Birinci və İkinci Rusiya-İran müharibələrinin doğurduğu mühacir köçləri əsasən Cənubi Azərbaycana üz tutmuşdu. M. B. Məmmədzadə İranda olarkən (1924-1927) şimallı mühacirlərin üçüncü, dördüncü nəslinin nümayəndələri ilə görüşdüyünü xatırlayır: “Onlar, 1813-cü il Gülüstan sülhündən sonra, Ərdəbil ətrafında Talış müharibəsindən indiyə qədər mühacir hüququ ilə yaşamaqdadırlar” [42, N-4,1926]. 1853-56-çı illər Krım, 1877-1878-ci illər Rus-Türk müha- ribələri də Azərbaycandan kənara mühacir axınının sürətlən- məsinə az təsir etməmişdi. Ələlxüsus da Krım müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra rusların Azərbaycandakı davranışının daha da sərtləşməsi prosesə təkan verirdi. Cənub Qafqaz Rusiyanın tərkibinə qatıldıqdan sonra Bor- çalıdan da xarici ölkələrə mühacir axınları başladı və bu proses Gürcüstan sovetləşənə, sərhədlər bağlanana qədər davam etdi. 24 1828-ci ilin yazında Borçalıdan Mehdi xanın başçılığı ilə 800 Qarapapaq ailəsi Təbriz vilayətinə pənah apardı və Azərbaycan (Təbriz) valisi Abbas Mirzəyə ildə 12 min tümən vergi, 400 atlı əsgər vermək şərtiylə Sulduz bölgəsində məskunlaşdılar. Mühacir axınlarının bir istiqaməti də Türkiyə idi. Türkiyə tədqiqatçısı Ə. B. Ərculasunun bildirdiyinə görə Güney Qaf- qazdan Türkiyəyə gələnlər, əsasən Qars əyalətində məskunlaşırdı. Onların indi Qarsda 92 kəndləri var. Bu kənd adlarının əksəriyyəti Borçalıdakı kənd adlarının eynidir. M. F. Kırzıoglu mühacir axınları barədə yazır: “Gürcüstandan 45 min türk Qars elinə gəlib yerləşdi. Bunlar Ağbaba, Borçalı-Loru və Qarayazıdan gələn Qarapapaqlar idi” [246 b]. Əsrin sonlarına yaxın yaranan nisbi stabilliyi 1905-07-ci illərdə Bakıda da güclü əks-səda doğuran Birinci Rus inqilabı pozdu. Bu inqilabın yatırılması ilə başlanan təqiblər, siyasi fəaliyyətin maksimum məhdudlaşdırılması, bir sıra qəzetlərin bağlanması Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə kimi fikir adamlarını və başqalarını ölkəni tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qoydu. Bir qayda olaraq inqilabçıların və millətçilərin təqib edildiyi Stolıpin irticasından yayınıb mühacirətə üz tutduğunu Ə. Ağaoğlu belə xatırlayırdı: “Şiddətli təqib edilənlər arasında idim. Iş elə bir dərəcəyə çatmışdı ki, artıq daha özümün deyil, ailəmin də sakitlik və salamatlığı təhlükə altına düşmüşdü. 1908-ci ildə Türkiyədə inqilab olmuşdu. Tanıdığım bəzi şəxslər iş başına gəlmişdilər. Digər tərəfdən Qafqaz canişini vəzifəsinə təyin olu- nan Vorontsov-Daşkov məni necə olursa-olsun, həbsə aldırıb sür- gün etməyə qərar vermişdi. Bunu eşidən kimi mən də dərhal 1908- ci ilin sonlarına doğru İstanbula qaçdım” [109, 13.04. 1991]. Ümumiyyətlə, 1908-ci ildə Türkiyədə baş verən “Gənc türklər” inqilabı nəticəsində Sultan Əbdülhəmidin hakimiyyətinə son qoyulması ilə Rusiyadakı irticadan yayınan türklər İstanbula axışmağa başladılar. İ. Gaspıralı, Y. Akçura və b. tanınmış türk- 25 çülər məhz bu dövrdə mühacirət edənlərdir. Azərbaycan müha- cirətinin başında isə M. Ə. Rəsulzadənin də göstərdiyi kimi “Əhməd bəy Ağaoğlu və Əli bəy Huseynzadə kimi böyük şəxsiyyətlər dururdu” [160,s.14]. Rusiyadan mühacirət edən türklərin İstanbulda qurduqları ilk təşkilat, məramı dünyanın müxtəlif guşələrində yaşayan türklər haqqında məlumat vermək, bütün türklərin istifadə edə biləcəyi ortaq dil məsələsinin həlli istiqamətində axtarışlar aparmaq olan “Türk Dərnəyi” idi. “Əli bəy Huseynzadə. Nəsib bəy Yusifbəyli, Əhməd bəy Ağaoğlu, Yusif Akçura, İsmayıl bəy Qaspıralı, Fuad bəy Köprülüzadə və b. onlarla ziyalının qurduğu bu cəmiyyət türkçülük və türk millətinin yüksəlişi yolunda çox böyük xidmətlər vermişdi” [195a, s.163]. Cəmiyyət aylıq “Türk Dərnəyi” məcmuəsini də dərc edirdi. Türkçülüklə yanaşı Turançılıq məfkurəsinin də təşəkkü- lündə əhəmiyyətli işlər görən “Türk dərnəyi”, qurucularının ölkə- nin müxtəlif yerlərinə səpələnməsi ilə fəaliyyətini dayandırmalı oldu. 1911-ci ildə Azərbaycan mühacirlərindən Ə. Ağaoğlu və Ə. Huseynzadənin rəhbərliyi ilə yeni cəmiyyətin əsası qoyuldu. Bu əsasən xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə məşğul olan və eyni adlı məcmuə dərc edən “Türk Yurdu” idi. “Türk Yurdu”nun Nizamnaməsinin 4-cü maddəsində deyilirdi: “Türk çocuklarına məxsus bir pansion açacaq və türklərin zəka, irfan (kültür) səviyyələrinin yüksəlməsinə, varidat və təşəbbüs sahibi olmalarına hizmət etmək üzərə bir qəzetə çıxaracaqdır” [229a, s.5]. 1912-ci ildə isə Türkçülük və Turançılıq ideyalarının ən böyük təbligatçısı sayılan, müxtəlif fasilələrlə bu günə qədər fəaliyyətdə olan məşhur “Türk Ocağı” dərnəyi quruldu. Dərnəyin Qurucular Heyətinə daxil olan dörd nəfərdən biri Əhməd bəy Ağaoğlu idi (qalan üç nəfər: dərnəyin rəhbəri Məmməd Əmin Yurdaqul, Əhməd Fərid və Fuad Sabit olmuşdu). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|