“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
246 mızda çalışmadığını düşünərsək, əlbəttə, yanılırız. Böylə bir yan- lışlığa meydan verməmək üçün daim diqqətli davranalım və hər zaman düşmən intriqasiylə G.P.U. fitnəsinə hədəf olduğumuzu gözdən irak tutmayalım. Düşmənin bizi daima demorolizə və de- zorqanizə etmək üzrə olduğunu bir an üçün olsun unutmayalın” [310, s.75]. Azərbaycan siyasi mühacirətinin ağsaqqalı Ə. M. Top- çubaşov da soydaşlarına gürcü və erməni mühacirlərini daima nümunə gətirərək onları hər cür fitnə fəsaddan qorunmağa ça- ğırırdı. Lakin təəssüflər olsun ki, 20-ci illərin sonları, 30-cu illərin əvvəllərində Azərbaycan siyasi mühacirətində də münaqişələr baş verdi. 30-cu illərdə Müsavatın daxilində gedən proseslər sovet mənbəşünaslığında göstərildiyi kimi “parçalanma” deyildi, sadəcə olaraq partiyadan beş nəfərin çıxarılması barədə qərar çıxarılmışdı ki, onlardan ikisi (S. Ağasıbəyli, N. Şeyxzamanlı) sonralar yenə də mənsub olduqları doğma partiyanın sıralarına qayıtdılar. ΙΙ Dünya müharibəsindən sonra da Ə. F. Düdənginskinin ətrafında yaranan qruplaşma əski mühacirlərlə o qədər də xoşa- gələn münasibətdə deyildi. Ancaq belə vəziyyətin yaranmasında əsas amil bu dəfə sovetlərin apardığı təbliğatla dünyagörüşlərində müəyyən dəyişmələr müşahidə olunan yeni mühacirətin 27 apreldən sonra vətəni tərk edənlərlə çətin dil tapması idi. Mühacirəti sarsıtmaq üçün sovet dövlətinin seçdiyi metod- lardan biri də terror idi. Ə. V. Yurdsevər yazırdı: “İkinci Cahan hərbindən öncə Parisdən bəyaz rus generalları Kutepov (o, general Vrangel öldükdən sonra, ağqvardiyaçılar tərəfindən mühacirətdə yaradılmış çox məşhur olan “Rusiya Ümum Hərbi İttifaqı”nın (ROVS) sədri idi. 1930-cu ildə Parisdə yoxa çıxmışdı-X. İ.) və Millerin qaçırılmaları, 1941-ci il işğalı ərəfəsində Kərbəlayi Vəli Mikayılzadə, Kamal Yılmaz, Möhsun Səlimzadə, Aytək Kunduk və digər bir çox tanınmış Qafqasya və azərbaycanlıların güpəgündüz İrandan çalınıb götürülmələri və Yusif Əli, İskəndər 247 Şeyxzaman (Keykurun) və təyyarəçi Cəlal kimi digər bəzilərinin də eyni G.P.U. ajanları tərəfindən sokak ( kücə-X. İ.) içində və ya evlərində vurulub öldürülmələri və qəza bu son aylarda Berlində bir-birini təqib edən insan hırsızlıqları (oğurluqları-X. İ.) və bunun kimi sair yüzlərcə hadisə bolşevik teorisinin (nəzəriyyəsinin-X. İ.) təbliğata uymadığını göstərməkdədir” [32, N-6-7, 1954]. 1954-cü ildə isə Ə. F. Düdənginski Almaniyada qətlə ye- tirildi. Bu terror aktını həyata keçirən adamın sovet hərbi kəşfiy- yatının casus olduğu faktını təsdiqləyən Ə. Hüseynbəyli yazır ki, “Azərbaycan legionunun sabiq komandiri Ə. F. Düdənginskini fiziki məhv etmək tapşırığı alan...agent, onun etibarını qazanaraq əvvəlcə cangüdən olmuş, sonra isə öldürüb sifətini tanınmaz hala salaraq öz paltarını ona geydirmişdi. Polis yoxa çıxmış Ə. Fətəlibəylini axtarana qədər agent İtaliyaya qaçaraq orada yaşayan arvadını götürüb Sovet İttifaqına keçə bilmişdi” [380, s.57]. Mövcud bütün çətinliklərə, məhrumiyyətlərə, terror və təzyiqlərə baxmayaraq, Azərbaycan mühacirəti milli istiqlal mə- sələsinə axıradək sadiq qaldı. Hətta ΙΙ Dünya müharibəsi illərində də mühacirlərimiz alman rəsmi dairələrinin Azərbaycanın müstəqilliyini tanımasına çalışırdılar. Düzdür, almanlar 1942-ci ildə M. Ə. Rəsulzadəyə müxali- fət mövqeyində dayanan X. Xasməmmədov, az sonra isə Ə. F. Düdənginski ilə əməkdaşlığa üstünlük versələr də, (almanlar fikirləşirdilər ki, Azərbaycan istiqlalı məsələsində heç bir güzəştə getməyən M. Ə. Rəsulzadəyə nisbətən, ona müxalif olanlarla daha asan dil tapmaq olar) onlar da Azərbaycanın müstəqilliyi məsələsində bir addım olsun belə dala çəkilmədilər. Almanların Azərbaycan müstəqilliyini tanımadığını görən M. Ə. Rəsulzadə 1943-cü il 5 avqustda bu məsələyə öz münasibətini verdiyi bə- yanatla bildirib Buxarest çəkilsə də, ΙΙ Dünya müharibəsi döv- ründə Türkiyənin Rumıniyada səfiri vəzifəsində çalışan əski dostu Həmdüllah Sübhi Tanrıövər, Almaniyada yaşayan Hilal Münşi və başqa siyasi mühacirlərin köməyi ilə Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınması istiqamətində işi dayandırmamışdı. 248 Gec də olsa Almaniyanın Azərbaycan müstəqilliyini tanı- masına (1945,17 mart) aparılan danışıqlar, çoxşaxəli diplomatik təzyiqlər az təsir etmədi. Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda 70 il mübarizə aparan mühacirətin yaratdığı zəngin miras da, hansı sahəni əhatə etmə- sindən asılı olmayaraq “Azərbaycan üçün, Azərbaycan uğrunda!” devizi altında döyüşən bir miras idi. Tək praktiki fəaliyyətdə deyil, nəzəri yaradıcılıqda da Azərbaycan mühacirəti öncüllərdən olmuşdu. Öz məzmun və key- fiyyətinə, ümumi həcminə görə Azərbaycan mühacirətinin yarat- dığı irs Rusiya və Ukrayna mühacirətinin irsi ilə müqayisə oluna bilər. Çoxsaylı milli mühacir təşkilatları arasında ideoloji-siyasi cəhətdən dolğunlaşan, kamilləşən və daha təkmil bir ideologiya ilə vətənə qayıdan partiyalardan biri məhz Müsavat olmuşdu. Mühacirət mühacirlərin özünün də kamilləşməsində, hər- tərəfli inkişafında az rol oynamadı. M. B. Məmmədzadə, Ə. V. Yurdsevər, K. Odər, M. Əmircan, F. Əmircan, Ə. Azərtəkin kimi ideoloqlar, Ə. Cəfəroğlu, C. Zeynaloğlu, M. Şakir kimi alimlər, Gültəkin, Almaz Yıldırım, K.Yaycılı kimi şairlər mühacirətdə parladı. M. Ə. Rəsulzadə “Münəvvər mühacirin borcu” məqalə- sində yazırdı: “Azərbaycan istiqlal qayəsini mənimsəmiş, və- tənin...istiqlalına iman etmiş və kəndi xüsusi həyat və səadətini millət və məmləkətin həyat və səadəti şərtiylə təsəvvür edə bilmək idealizminə ermiş (dini inanclara görə özündə mənəvi güc tapan adam, övliya-X. İ.) bir gənc azərbaycanlı sadə mühəndis, sadə hüquqçu, sadə memar, sadə iqtisadçı, tarixçi və sairə olmaqla iqtifa edəməz. O, eyni zamanda vətənçi bir mühəndis, milliyətçi bir hüquqçu, istiqlalçı bir iqtisadçı, tarixçi və s. olmaq vəzifəsi ilə mükəlləfdir” [310, s.82]. Azərbaycan mühacirləri çox gözəl bilirdilər ki, xaricdə nə iş görülsə də, Azərbaycan problemi Azərbaycanın özündə başla- mış, özündə də sona çatacaqdır. Lakin mühacirlərin təmənnasız Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|