“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
268 
382.  Qolikov  D.  L.  Kruşenie  antisovetskoqo  podpolya  v  SSSR    
Kn.2, İzd.2-e  M.,1978. 
383. Qeybullaev Q.  K gtnoqenezu azerbaydjansev B.,1981. 
384. Denikin A. İ. Oçerki russkoy smutı. T.1-2. Parij, t.3-5. Berlin, 
1924-1926 (M.,1991). 
385.  Eqorov  V.  Vtoraya  qodovşina  Sovetskoqo  perevorota  v 
Azerbaydjane.- «Pravda», 27.04.1922. 
386.  Enukidze  D.  E.  Razqrom  i  izqnanie  interventov  iz 
Zakavkazye. Tbilisi.1960. 
387. Efremov M. Vzyatie Baku - «Vesenniy vestnik». N7,1922. 
388. Zeynalov R. G. Voennoe stroitelstvo v Azerbaydjanskoy SSR 
1920-1941. B.,1990. 
389.  Kadişev  A.  B.  İntervensiya  i  qrajdanskaya  voyna  v 
Zakavkaze. M.,1960. 
390. Karaev A.  İz nedavneqo proşloqo. B.,1979. 
391. Karaev A. M. Azerbaydjanskaya emiqrasiya 1920-1930 qq. 
(Kulturoloqiçeskiy  aspekt  deyatelnosti)    diss.  na  sois.  uç.  step.   
kan. filos. nauk. Moskva.1991. 
392. Kaziev M. A.  Buniyad Sardarov. B.,1979. 
393. Katibli M. Çinqiz İldrım. B.,1964. 
394. Kratkiy politiçeskiy slovar. M., 1989, str.611. 
395. Mansurov A. Belıe pyatna istorii i perestroyka. B.,1990. 
396. Musabekov T. Dva puti. B.,1990. 
397. Narimanov N. İzbrannıe proizvedeniya. T.2, B.,1989. 
398. Oçerki istorii Kommunistiçeskoy Partii. T.1, B.,1985. 
399. Polonskiy Lev. Çinqiz İldrım. B.,1985. 
400. 
Raevskiy A. Anqliyskie druzya i musavatskie «patriotı». B.,1927.
 
401.  Rustambeyli  Ş.  İz  peçalnoqo  proşloqo.-  «Kavkaz»    N-7-
8,1935. 
402.  Skirtladze  D.  Neskolko  dokumentov  otnositelno  raskola  v 
Koordinasionnom Sentre.- “Azerbaycan”,  Munchen N-13.1953. 
403. Tokarjevskiy E. A. İz istorii inostrannoy i qrajdanskoy voynı 
v Azerbaydjane. B., 1957. 

---

 
 
269 
404.  Fatalibey  A. 
O  edinnom 
bolşevistskom  fronte.-
“Azerbaycan” , Munchen N-2.1952. 
405. Fatalibey A. Kavkaz .-“Azerbaycan” , Munchen N-2.1952. 
406.  Fatalibey  A.  O  psixoloqiçeskoy  voyne  protiv  SSSR  .-
“Azerbaycan” , Munchen N-2.1952. 
407.  Xadjibeyli    D.    Qde  rossiyskie  demokratı  smıkayutsya  s 
bolşevikami . -“Azerbaycan” , Munchen N-13.1953. 
408.  Xadjibeyli  D.  Doqovorı    Moskvı  s  Tursiey.-“Azerbaycan”,  
Munchen N-13.1953. 
409. Şulğqin V. V. Pisma k russkim emiqrantam. M.,1961. 
410. Şkarenkov L. K.  Aqoniya  beloy emiqrasii. Moskva.1986. 
 
 
 
      
 
 
 
 
MƏQALƏLƏR 
 
Azərbaycan diasporu: mövcud durum 
və perspektiv barədə bəzi mülahizələr 
 
Giriş əvəzi 
 Azərbaycan  Cümhuriyyəti  1991-ci  ildə  öz  bağımsızlığına 
qovuşdu. Gənc və təcrübəsiz dövlətin çoxsaylı problemləri var. Bu 
problemlərin  həllində  daxili  güc,  enerji  yetərli  deyil.  Lakin 
Azərbaycana kənardan yardım imkanları böyükdür. Çox spesifik 
bir tale yaşayan dünya azərbaycanlılarının cəmi beşdə biri, yəni 
50  milyondan  8  milyonu  [1999-cu  il  statistikasına  əsasən-1] 
bağımsız  Azərbaycan  Cümhuriyyətində  yaşayır.  Buna  görə  də 
Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  xarici  siyasətində  üstün  istiqamət-

---

 
 
270 
lərdən  biri,  böyük  əksəriyyəti  kənarda,  dünyanın  müxtəlif  ölkə-
lərində yaşayan azərbaycanlılarla əlaqələr qurmaq, onların diaspor 
halında  formalaşmalarına  və  fəaliyyətlərinə  yardım  etməkdir. 
Yaxın  keçmişin  təcrübəsi  göstərir  ki,  pərakəndə  və  təş-
kilatlanmamış  Azərbaycan  icmaları  bağımsız  Cümhuriyyətin 
problemlərinin  həllində  yaxından  iştirak  edə  bilmirlər.  Lakin 
Azərbaycanla  düşmənçilik  edən  və  bu  niyyətindən  əl  götürmək 
istəməyən Ermənistanda durum fərqlidir. Ermənistan da oxşar tale 
yaşayır,  yəni  dünya  ermənilərinin  yarıdan  çoxu  Ermənistandan 
kənardadır.  O  da  hamıya  bəllidir  ki,  kənarda  yaşayan  ermənilər 
Ermənistan  dövlətinin  bütün  problemlərinin  həllinə  çox  aktiv 
dəstək  verir.  Erməni  strateqlərinin  fikrincə  neçə  onilliklərdir  ki, 
erməni  milli  maraqlarının  formalaşmasında  üç  amil,  üç  tərəf 
iştirak edir: 
1. Ermənistan Respublikası 
2. Erməni diasporu 
3. Dağlıq Qarabağ [2].  
Erməni  və  Azərbaycan  milli  maraqlarındakı  durum  və 
keyfiyyət  fərqlərindəndir  ki,  Dağlıq  Qarabağ  1990-cı  illərdə 
ermənilər üçün konsolidasiya amili olduğu halda, Azərbaycanda 
siyasi  prosesləri  məcrasından  çıxaran,  toplumda  destabilizasiya 
yaradan katalizator rolunu oynadı.  
 Bütün məsələləri bir kənara qoysaq belə, təkcə Ermənistanla 
Azərbaycanın  qonşuluq  faktı,  son  yüz  ilin  ortada  olan  sərt  və 
amansız  münasibətləri-ermənilər  tərəfindən  törədilən  kütləvi 
insan qətlləri, terror hadisələri, qarətlər, torpaq işğalları Azərbay-
can  milli  maraqlar  sisteminin  formalaşmasını,  bütün  dünya 
azərbaycanlılarının mütəşəkkilliyini tələb edir, ardıcıl və sistemli 
fəaliyyət göstərən diasporun olmasını zərurətə çevirir.  
 
Mühacirət tarixi barədə qısa xülasə 
 Azərbaycan  diasporunun  mövcud  durumunu  düzgün  dəyər-
ləndirmək  üçün  XX  yüzildə  ölkənin  quzeyində  və  güneyində 
yaranan mühacirətləri, bu mühacirəti doğuran səbəbləri öyrənmək 

---

 
 
271 
tələb  olunur.  Şimali  Azərbaycanda  ən  böyük  mühacirət  dalğası 
1920-ci  ilin  aprelində  milli  Cümhuriyyətin  bolşevik  istilası  ilə 
devrilməsi  nəticəsində  yarandı;  on  minlərlə  insan  Irana, 
Türkiyəyə,  Qərbi  Avropanın  müxtəlif  ölkələrinə  səpələndilər 
(Istiqlalçı  Azərbaycan  mühacirətinin  tarixi  kökləri  X1X  əsrin 
əvvəllərinə,  yəni  Rusiyanın  istilaları  ilə  Azərbaycanın  iki  yerə 
parçalandığı dövrə təsadüf edir... Lakin araşdırmamızın məqsədi 
bu mövzu olmadığından əhatəli şərhə lüzum görmədik). 
 Mühacirətin ikinci dalğası II Cahan savaşı ilə yarandı. Yenə 
də on minlərlə azərbaycanlı savaş bitdikdən sonra Stalin rejiminin 
qorxusundan Vətənə dönə bilmədi. Istər aprel istilasının, istərsə də 
II  Cahan  savaşının  doğurduğu  mühacirət  vahid  məram  – 
Azərbaycanın itirilmiş müstəqilliyinin bərpası uğrunda mübarizə 
aparırdı.  Bu  mühacirət  hələ  əsrin  əvvəllərində  çar  Rusiyası 
repressiyalarının 
yaratdığı 
mühacirətin 
təcrübəsindən 
bəhrələnərək  çoxsaylı  dərgi  və  qəzetlər,  dərnəklər,  birliklər,  cə-
miyyətlər  yaratmışdı. 1920-ci ildən və II Cahan savaşından son-
rakı mühacirət sistemli fəaliyyət göstərən, nə istədiyini yaxşı bilən 
mütəşəkkil bir qüvvə hesab olunur.  
Azərbaycan mühacirəti vahid məram uğrunda üç istiqamətdə 
çalışırdı: birinci, mühacirət ideoloqları xaricdəki  bütün azərbay-
canlıları  təşkilatlanmağa,  bir  araya  gətirməyə  çalışırdı  və  buna 
əsasən nail olunmuşdu; ikinci hədəf, sovetlərə qarşı əlbir fəaliyyət 
göstərmək  üçün  bütün  Qafqaz  mühacirlərini  vahid  təşkilat 
ətrafında  cəmləşdirmək  idi  və  bu  istiqamətdə  ciddi  nailiyyətlər 
əldə  edilmişdi;  üçüncü  hədəf,  sovetlərə  qarşı  bütün  milli 
mühacirlərin birliyinin yaradılmasına nail olmaq idi. “Prometey” 
birliyinin timsalında bu məram da gerçəkləşmişdi [3]. Mühacirətin 
ikinci  böyük  dalğasını  II  Cahan  savaşı  yaratdı.  Müharibə 
qurtardıqdan sonra on minlərlə azərbaycanlı vətənə qayıtmaqdan 
imtina edərək dünyanın müxtəlif ölkələrində məskunlaşdılar.  
 Azərbaycan  mühacirlərinin  apardığı  mübarizə  müxtəlif 
qalxma  və  enmələrlə  1991-ci  ilə  –  yəni  bağımsızlığın  bərpasına 
qədər davam etdi.  

---