“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
294 ki, müharibə qurtardıqdan sonra ermənilər yenə də “böyük və bölünməz Rusiya” şüarı ilə çıxış edən ağ rus mühacirlərinə tərəf üz tutmuşdular. Qafqaz mühacirlərindən bir qrupu Şimal Qafqazın ən nüfuzlu mühacirlərindən olan Heydər Bammatın ətrafında top- laşaraq, radikal millətçilik xətti tutmuşdular. Bu qrup rus və erməni mühacirlərindən başqa SSRİ-dən olan bütün milli mü- hacir təşkilatlarının təmsil olunduğu “Promotey” cəbhəsinə də müxalifətdə dayanırdı. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Qafqaz Konfederasiyası Şurasını yaradanların böyük əksəriyyəti məhz prometeyçilər idi və H. Bammat qrupunun QKŞ- yə müxalifətdə dayanması əsasən bu amillərlə bağlı olmuşdu. Doğrudur, alman tədqiqatçısı P. Mühlen H. Bammat qrupunun QKŞ-yə müxalifətdə dayanma səbəblərini Qafqaz Federasiyası məsələsinə prinsipial baxış fərqlərində görürdü: “Bammat və onun ətrafındakılar Qafqaz Federasiyasının Türkiyəyə bağlı olmasını istəyirdilər” [12]. Lakin alman tədqiqatçısının bu mülahizəsi nöqsanlı idi və heç şübhəsiz, Qərbdə pantürkizm və panislamizm barədə yayılan dumanlı, qeyri - real təsəvvürlərdən qaynaqlanırdı. H. Bammatın mövqeyinə gəldik- də isə o, “Qafqazla Rusiya arasında Səddi Çin çəkəsi deyilik” fikrini söyləməklə yanaşı, cənub qonşuları Türkiyə və İrana münasibətin də çox bəsit və aydın olduğunu bildirirdi: “Qafqaz millətlərinin məqsədi bir ağanı başqa ağayla dəyişmək deyildir” [13]. H. Bammat hər birisində “Axilles dabanı” olan Qafqaz millətlərinin birinin digəri üzərində hegemonluğunun qeyri- mümkünlüyünü qeyd edir, eyni zamanda hamını kənardan yardım istəməməyə çağırırdı. O, yaxın tarixi keçmişdən ibrət dərsi götürməyin zəruriliyini vurğulayır, bir Qafqaz Cümhuriyyətinin kənardan kömək istəməsinin başqa cümhuriyyətin də analoji fikrə düşməsinə rəvac verdiyini bil- dirirdi. Qafqaz və Türkiyənin birliyi isə ortaq mənafe birliyidir, çünki Qafqazın müstəqilliyi Türkiyənin cənub sərhədlərindən tam rahatlığı deməkdir. 295 P. Mühlenin mülahizələrinin doğru olduğnu təsdiq edən fikirlərə H. Bammatın digər cəbhədaşlarının yaradıcılığında da təsadüf olunmur. Təbii ki, maraq doğuran məsələlərdən biri də Qafqaz Konfederasiyası ideyası ətrafında meydana gələn fikir ayrılıqları və qruplaşmalar idi. İstər N. Jordaniyaya müxalif gürcü mü- hacirləri (Q. Kvinitadze, Z. Avalişvili, Ş. Karumidze və b.) istərsə də, M. Ə. Rəsulzadəyə müxalif azərbaycanlılar (Ş. Rüstəmbəyli, X. Xasməmmədov, F. Əmircan və b.) Qafqaz mil- lətlərinin birliyinin zəruriliyini dönə-dönə qeyd edir, onun real- laşmasına çalışırdılar. Bu məsələ ilə bağlı gürcü mühaciri Ş. Amiracibi yazırdı: “Qafqazın bütün millətlərini içinə alan Qafqaz Konfederasiyası qurulmalıdır” [14]. Prof. M. Sereteli isə qafqazlıları isveçrəlilər kimi bir- birinin dilinə və milli hüquqlarına hörmətə vərdiş etməyə çağı- rır, konfederasiyaya inandığını bildirirdi. Birmənalı şəkildə qeyd etmək olar ki, tərəflərdən heç biri Qafqaz Birliyinə, konfederasiya ideyasına qarşı çıxmamış- lar. Bəs fikir ayrılıqlarına, qruplaşmalara rəvac verən nə idi? Paktı imzalayanlar və Şuranı yaradanlar ən çox Qafqaz Cümhuriyyətinin süqutuna qədər mövcud ideyaya əhəmiyyət verməməkdə ittiham olunurdu. Müxalif tərəf, yəni H. Bammat qrupu bildirirdi ki, vaxtında Qafqaz birliyi yaradılsaydı, indi mühacirətdə bu barədə baş sındırmağa ehtiyac qalmazdı. Azərbaycan mühacirlərindən Şərafəddin Erəl “Azərbaycan politikaçılarının yanlışları ” əsərində Azərbaycanın Şimali Qafqaza hərbi yardım etməməsini bağışlanılmaz səhv adlan- dırıb yazırdı: “Azərbaycana yardımda şəhid olan bir çox Şimali Qafqaz zabit və əsgərinə qarşı bir tək hərbçi belə Azərbaycandan Şimala göndərilməmişdi” [15]. H. Bammat da Azərbaycanla Şimali Qafqazın “Quba məsələsinə” görə bir- birindən soyumasını çox yersiz və ziyanlı, həm də işğala kömək edən faktlardan olduğunu göstərirdi. 296 C. Hacıbəylinin də məsələ ilə bağlı aşağıdakı mülahizəsi diqqəti cəlb edir: “Vaxtilə Azərbaycan və Şimali Qafqazın birləşməsinə acınacaq bir cəhalət mane oldu və bu vəziyyətdən istifadə etmiş olanlar şübhəsiz kəndi istiqlaliyyətlərinin düşmənləridir. Ümumi Qafqazın Şimali Qafqazlılara qarşı tarixi bir borcları vardır” [16]. Bammatçılr, N. Jordaniya və M. Ə. Rəsulzadəni təkcə Qafqaz Konfederasiyası ideyasına vaxtilə məhəl qoymamaqda ittiham etməklə kifayətlənmir, ilk dəfə özlərinə məxsus olan bu ideyanın Qafqaz paktını imzalayanlar tərəfindən marksizmə uyğun interpretasiya olunduğunu da iddia edirdilər. H. Bam- matdan gətirilən aşağıdakı sitat məsələyə nisbi aydınlıq gətirir: “Marksizm propoqandası bəzən praktik qeydlərlə, bizdən çalınmış (oğurlanmış - X. İ.) ideolojilər və keçici formullarla qüvvətləndirilməkdədir. Bunun misalı Qafqaz Konfederasyonu Paktıdır” [17]. QKŞ-yə alternativ bir birlik də bammatçılar tərəfindən yaradılmışdı. Birliyin əvvəlcə sədri X. Xasməmmədov, Baş katibi Səid Şamil, xəzinədarı Ş. Rüstəmbəyli idi. Sonralar H. Bammatın lider olduğu bu qurum N. Jordaniyaya müxalif olan gürcülərin cəlb edilməsi ilə nisbətən böyüdü. Bütün Qafqaz cümhuriyyətlərinin birlikdə təmsil olunmasına can atan H. Bammat ermənilərdən Zərgəryan qardaşlarını da cəlb etdikdən sonra Həqiqi Qafqaz Federasiyasının yarandığını bəyan etdi. Birliyin “Qafqaz” adlı çox məşhur bir dərgisi dərc olunurdu və bu dərgi 1939-cu il Hitler-Stalin paktının şərtlərinə görə Hitlerin göstərişi əsasında bağlanana qədər işıq üzü gördü. Obyektivlik naminə qeyd etmək lazımdır ki, Qafqaz Bir- liyi uğrunda mübarizə aparan hər iki tərəf uzun-uzadı fikir dartışmaları və diskussiyalar nəticəsində mövcud ideyanı xeyli təkmilləşdirib dolğun hala gətirdilər. Təəssüf ki, belə diskussiyalar zamanı bəzən səhv itti- hamlar, “kənara çıxmalar” da olurdu ki, bu M. Ə. Rəsulzadə və N. Jordaniyaya hücumların subyektivliyində özünü daha çox Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|