Prof. Dr.
Cihan Bulut, Elçin Süleymanov
6
2008-ci ildə Amerikada başlayaraq bütün dünyanı cənginə alan “İpoteka Böhranı”
olaraq ortaya çıxan böyük maliyyə böhranı sonrası, bir çox inkişaf etmiş ölkələrin
qabaqcıl maliyyə qurumlarının iflası və onun ardınca iri şirkətlərin iflası liberal
dövlətlərin yenidən Keynes prinsiplərinə sarılmağına gətirib çıxardı. Amerika kimi
dünyanın ən liberal ölkəsi belə bir çox özəl bank və şirkəti iflasdan qorumaq üçün
onların səhmlərini alaraq və ya birbaşa maliyyə yardımı verərək ayaqda qalmasına
çalışdı. Bu çatışmamazlıq daha çox bazar iqtisadiyyatının işləyişindəki effektsizlik-
dən ortaya çıxmaqdadır. Buna görə də dövlətin bazarlara köhnə ənənəvi
funksiya-
larını yerinə yetirmək üçün və bunun yanında da bazardakı rəqabət şərtlərini yaxşı-
laşdırmaq məqsədilə iqtisadiyyata müdaxilə etdikləri görülməkdədir.
Keynes iqtisadi və maliyyə nəzəriyyənin ortaya çıxması və geniş bir şəkildə
qəbul edilməsi, ölkə iqtisadiyyatları içində dövlət maliyyəsinin payının artımını
təmin edən ən əhəmiyyətli faktor olmuşdur. Bu inkişafdan sonra belə bir nəticəyə
gəlmək olar ki, dövlətin və dövlət maliyyəsinin funksiyalarını daxili-xarici təhlükə-
sizlik, diplomatiya kimi xidmətlərin mövcudluğu ilə məhdudlaşdıran Klassik iqti-
sadi və maliyyə nəzəriyyə sistemi öz təsirini itirmiş,
onun yerinə həm ictimai, həm
də iqtisadi həyatda aktiv və müdaxiləedici siyasət tətbiq edən bir dövlət maliyyə-
sinin varlığı zəruri olmuşdur. R. Musgrave bu müddətdə dövlət maliyyəsinin yeni
funksiyalarını
- Təbii resursların bölüşdürülməsinin təmin edilməsi;
- İqtisadi sabitliyin təmin edilməsi;
- Gəlirin yenidən bölüşdürülməsi olaraq sinifləndirmişdir.
1.4. DÖVLƏT MALİYYƏSİNİN TARİXİ
Maliyyə hadisələrinin tarixi incələndiyində, ibtidai
dövr və orta əsrlərdəki ma-
liyyə hadisələri ilə bugünkü, maliyyə hadisələrinin son dərəcə fərqli olduğu görü-
nür. Bu fərqlilik dövlətin maliyyə quruluşundakı rolu və vəzifəsindəki dəyişmə-
lərdən meydana gəlmişdir. İbtidai dövr və orta əsr iqtisadiyyatı daha çox kənd tə-
sərrüfatına bağlı və ev təsərrüfatı iqtisadiyyatı tərkibli idi. Yəni istehsal daha çox
fərdi və ailəvi ehtiyacları qarşılamaq üçün idi. Bu dövrdə bazar iqtisadiyyatı inkişaf
etməmişdi. Bu dövrlərdəki dövlət xidmətləri əsas etibarı ilə cəmiyyətin
daxili və
xarici təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə məhdudlaşırdı. Bu xidmətlərin qarşılan-
ması üçün dövlət sahib olduğu ərazilərdən əldə etdiyi gəlirlərlə, fərdlərin bir qismi-
nin dövlət xidmətlərində məcburi çalışdırılması kimi metodlardan istifadə edirdi.
Orta əsrlərin sonlarına doğru insanların hüquq və azadlıqları gündəmə gəlməyə
başlamışdır. İngiltərədə 1215-ci ildə Kral Jhona qəbul etdirilən “Magna Carta
Libertatum” (Böyük Azadlıq Fərmanı) ilə Kralın vergi qoyma səlahiyyəti məhdud-
laşdırılmışdır. Kral millətə bəxş etdiyi bu fərman ilə ölkədə hər cür verginin
Dövlät Maliyyäsi
7
“Common Council” adı verilən bir məclis tərəfindən qoyula biləcəyini qəbul et-
mişdir.
Bu dövrdə maliyyə mövzuları ilə bağlı metod və qaydalar xüsusilə dini əsər-
lərdə yer almaqda idi. Dövlət idarəsinin dini qaydalara görə aparılması fikirləri irəli
sürülmüşdür. Bu səbəblə hökmdarların dini hökmlərə bağlı olmaq şərti
ilə məsu-
liyyət daşımaları qəbul edilmişdir.
XIV əsrdə İbn Xaldun (1332-1406) bir tarix fəlsəfəçisi, eyni zamanda, sosiolo-
giya elminin mənsubu olaraq, “Müqəddimə” adlı əsərində dövlətin tarix və sosial
hadisələrə yön verən təsirlərini tədqiq etmiş, siyasi analizlər aparmış və iqtisadi
mövzulara da yer ayırmışdır. İbn Xaldun bu
çərçivədə ehtiyac və iş bölümü, iqti-
sadi inkişaf, əmək və istehsal, ticarət fəaliyyətləri və dövlət, vergi yükü kimi möv-
zulara da geniş ölçüdə yer ayırmışdır.
İbn Xaldun dövlətin fərdlərdən artıq vergi almaqla gəlirlərini artırmayacağını,
ağır vergi yükünün dövlət gəlirlərini düşürəcəyini irəli sürmüşdür. İbn Xaldun ver-
gi yükünün yüksək olmasının xalqın əmək fəaliyyəti əzmini qıracağını və bunun
nəticəsi olaraq istehsalın geriləməsi ilə birlikdə dövlətin gəlirlərinin də azalacağı
fikrini müdafiə etmişdir. O, dövlətin ticarət fəaliyyətləri ilə məşğul olmasına da
qarşı çıxmışdır. Ona görə dövlətin ticarət fəaliyyətlərinə girməsi iqtisadi quruluşu
pozur və sərbəst rəqabətin inkişafının qarşısını alır. Filosof
dövlətin vəzifəsinin in-
sanlar arasında sülh və əmin-amanlığı bərqərar etməkdən ibarət olduğunu bildir-
mişdir.
“Müqəddimə” adlı əsərində hökmdarın xalqdan artıq vergi alması, xalqın yox-
sullaşmasının və sonda dövlətin yıxılmasının bir səbəbi olaraq göstərilmişdir.
Hökmdar və ətrafının lüks həyat tərzi və israfa yol verməsi artıq vergi almaq ehti-
yacını, artıq vergi almaq da ədalətsizliyi artırır. İbn Xaldun şəffaf davranmayan və
vergi yükünü artıran, monopoliya yaradan, xalqın sərvətinə haqsız yerə əl qoyan
hökmdardan xalqın dəstəyini qazanacağına yox, əksinə itirəcəyini və xalqın dəstə-
yini itirən hökmdarın da asanlıqla ölkəsini də itirəcəyini qeyd etmişdir.
1.4.1. MERKANTİLİZM
Orta əsrlərin axırlarına yaxın bir çox ölkələrdə ticarət
inkişaf etmiş, daxili ba-
zarlar genişlənmiş və beynəlxalq ticarət artmışdır. Ticarətin fərdləri və ölkələri
zənginləşdirdiyi inancı bir iqtisadi sistem halına gəlmiş və buna Merkantilizm adı
verilmişdir. XVI-XVIII əsrlər arasında mövcud olan bu nəzəriyyədə məqsəd ölkəni
zənginləşdirməkdir.
Merkantilizmdə əsas nəzəriyyə dövlətin zənginliyidir. Merkantilist alimlər döv-
lətlərin zənginliyini sahib olduqları qızıl və gümüş ilə ölçürlər. Onlar xarici ticarə-
tin dövlətlərin zənginləşməsindəki rolu üzərində əhəmiyyətlə dayanmışlar.
Xarici
ticarəti inkişaf etdirə bilmək üçün milli iqtisadiyyat inkişaf etdirilməlidir. Dövlət,