7
3)
Teleosmorequlyasiyada mikronutrientlərin və suyun miqdarının
tənzimlənməsi; əsasən böyrəklərlə həyata keçirilir.
4)
Ifrazetmə - maddələr mübadiləsi prosesi aşqarlarının (tullantılarının)
orqanizmdən çıxarılması; ekzokrin orqanlarla (börəklərlə, ağ ciyərlərlə,
tər
vəzləri ilə, mədə-bağırsaq traktı ilə) həyata keçirilir.
5)
Bədən temperaturasının tənzimlənməsi; müxtəlif termotənzimləyici
reaksiyalarla, konkret olaraq temperaturanın aşağı salınması tərləmə
vasitəsi ilə reallaşdırılır.
6)
Qanda şəkərin səviyyəsinin tənzimlənməsi; əsasən qara ciyərlə,
mədəaltı vəzdən hasil olan insulin və qlükaqonla həyata keçirilir.
7)
Qida rejimindən asılı olaraq əsas mübadilə səviyyəsinin tənzimlənməsi.
Orqanizmdə homeostazın təmin edilməsində əks-əlaqə mexanizmi böyük rol
oynayır. Belə ki, sistemdə müəyyən istiqamətdə normadan kənarlaşma meydana
çıxdıqda əks-əlaqə mexanizminin işə düşməsi sayəsində prosesdəki dəyişikliklər
əks istiqamətə yönəldilir və orqanizmin adaptasiya-uyğunlaşma imkanları daxilində
müvazinətlənmiş olur və normallaşır.
Bioloji homeostaz
Orqanizmin daxili mühitinə müxtəlif maye mühitləri daxildir: qan plazması,
limfa, hüceyrələrarası maye, beyin-onurğa beyni maye (likvor), oynaq daxili və
seroz boşluqlardakı maye. Bu mayelərin bütün parametrləri üzrə sabitliyin qorunub
saxlanılması orqanizm üçün həyati vacibliyə malikdir.
Istənilən parametrlərinə görə orqanizmlər konformasion və tənzimləyici
canlılara bölünürlər. Tənzimlənən orqanizmlər yaşadığı mühitdən asılı olmayaraq,
öz homeostaz parametrlərini dam sabit saxlayır. Konformasion orqanizmlərdə ətraf
mühit onun parametrlərini müəyyənləşdirir. Məsələn, istiqanlı canlılar öz bədənin
temperaturunu sabit saxladığı halda, soyuqqanlılar geniş diapazonda temperatuq
dəyişkənliyini nümayiş etdirir.
Insan orqanizmi də tənzimləyici canlılara aiddir ki, onun bütün homeostaz
sistemləri, o cümlədən daxili mühiti yüksək səviyyədə tənzimləyici mexanizmlərə
malikdir. Lakin bu mexanizmlər hüdudsuz olmayıb, müəyyən fizioloji hədd
çərçivəsində parametrləri normal civarlarda saxlaya bilir.
Orqanizmin daxili mühitini təşkil edən toxuma (interstisial) mayesi, limfa və
qan tərkibinə, xassələrinə və fuksiyalarına görə çox sıx surətdə bir-biri ilə bağlıdır.
Lakin orqanizmin hüceyrələri ilə yalnız birbaşa əlaqədə olduğu üçün toxuma
(toxumalararası və ya interstisial) mayesi orqanizmin həqiqi daxili mühiti hesab
edilə bilər. Qan isə ancaq ürəyin endokard qişası və damarların endotel təbəqəsi ilə
birbaşa təmasda olsa da, digər orqan və toxumalarda olduğu kimi onların da həyat
8
fəaliyyətinin təminatında toxuma mayesi vasitəsi ilə iştirak edir. Qan cərəyanına isə
damar divarlarından hormonlar və müxtəlif bioloji fəal birləşmələr keçir.
Toxuma mayesi, qan və limfanın əsas hissəsi sudan ibarətdir. Insan
orqanizmində suyun miqdarı bədən kütləsinin orta hesabla 60-75% qədəridir (yəni
insan orqanizminin 60-75%-ini su təşkil edir). Yaşdan, cinsdən, bədənin
konstusional quruluşundan, məşğuliyyətindən və s.-dən asılı olaraq, bu rəqəm
dəyişkəndir. Məsələn, körpə bədənində suyun miqdarı daha çoxdur; yaş artdıqca
suyun miqdarı azalır, əzələli adamlarda, qadınlara nisbətən kişilərdə, kök adamlara
nisbətən arıq adamlarda, idmanla məşğul olanlarda suyun miqdarı çox olur. 70
yaşında orta yaşlı kişilərdə yuvarlaq olaraq 60% hesabı ilə suyun miqdarı 42 litrə
bərabərdir (70x60:100% = 42 kq = 42 litr). Burada hüceyrədaxili (intraselüllyar) su
40% (28 litr) və hüceyrəxarici (eksraselüllyar) su 20% (14 litr) təşkil edir.
Hüceyrəxarici su damarxarici - damardaxili (intravazal) mayedən (əsasən qan
plazması 4% (2,8 litr) və ekstravazal mayedən (yəni toxumalaraarası və ya
interstisial maye və limfa mayesi: 15% - 10,5 litr) ibarətdir. Cəmi 1%-ni
transselülyar (likvor, sinovial və seroz maye, vəzlərin axarlarında olan maye,
böyrək kanalcıqlarında və kasacıq-ləyəndə olan maye) maye təşkil edir (
Sxemə
bax).
Sxem 1.
Bədəndə suyun bölüşdürülməsi
Qan (əsasən onun plazması) və toxuma mayesi arasında daim maddələr
mübadiləsi və suyun transportu baş verir. Su ilə birlikdə burada həll olunmuş
mübadilə məhsulları, hormonlar, qazlar, bioloji fəal birləşmələr daşınır. Buna görə
də orqanizmin daxili mühitini ümumi qan dövranı və ardıcıl zəncirdə hərəkətdən
9
ibarət vahid humoral transport sistemini təşkil edir; qan – toxuma mayesi – toxuma
(hüceyrə) – toxuma mayesi – limfa – yenidən qan (dövredən həlqə yaranır) (
Sxemə
bax).
Bu sadə sxemdən görünür ki, qanın tərkibi yalnız toxuma mayesi ilə deyil,
həm də limfa ilə sıx əlaqəlidir. Orqanizmdə limfatik sistem vacib rola malikdir.
Limfatik sistemi toxumaarası sahədən mənbələnən və bütün toxuma sahəsini
drenajlayan limfa kapilyarlarından və bunların axıb töküldüyü daha iri limfa
damarlarından təşkil edilmişdir. Limfatik damarların ətrafında limfa düyünləri
yerləşir; bunlardan limfa axıb getdikcə onun tərkibi dəyişir və limfositlərlə
zənginləşir. Toxuma mayesi kimi limfanın xüssusiyyətlərinə onun axdığı orqana
təsir göstərir. Qida qəbulundan sonra limfaya yağlar, karbohidratlar və hətta zülallar
sorulduğundan onun tərkibi kəskin dəyişir.
Sxem
Onu qeyd etmək lazımdır ki, orqanizmin vahid daxili mühitini təşkil etməsinə
baxmayaraq, hüceyrədaxili, qan plazması, toxuma mayesi və limfa müxtəlif tərkibə
və komponentlərə malikdir və bu müxtəlifliyi yaradan onlarda gedən su, ion və
elektrolit mübadiləsinin intensivliyindən, qan, toxuma mayesi və hüceyrələr
arasında kationların, anionların və metabolizm məhsulların qatılıqlarından asılıdır.
Hələ 1878-ci ildə K.Bernar yazırdı “... sabitliyin saxlanılması bizim daxili
mühitimizdə ”.
ORQANIZMIN VOLEMIK VƏZIYYƏTI
Orqanizmdə olan bütün qan iki əsas sektor arasında bölüşdürülmüşdür:
funksional və qeyri-funksional.
Funksional sektor dedikdə bu, dövredən qanın həcmi (DQH) nəzərdə tutulu.
Deməli, DQH - ürək, iri və xırda arteriyalar və venalar, habelə kapilyar sistemdə
(ümumi kapilyar şəbəkənin 10%-i) hərəkət edən qanın həcmi hesab edilir.
Qan
Toxuma
mayesi
Toxuma
(hüceyrə)
Toxuma
mayesi
Limfa