Qarabağ tarixi 8-ci sinif

ŞİMALİ AZƏRBAYCANIN RUSİYA İMPERİYASI TƏRƏFİNDƏN 
İŞĞALININ BAŞA ÇATDIRILMASI (1826-1828-ci illər)

---

Çar Rusiyasının apardığı 1846-cı il inzibati ərazi bölgüsü zamanı Şuşa qəzası yeni
yaradılmış Şamaxı quberniyasına (1859-cu ildən Bakı) tabe edildi.
Qafqaz və Cənubi Qafqaz diyarının idarəsinin dəyişdirilməsi haqqında 1867-ci il 9
dekabr tarixli çar fərmanı əsasında Yelizavetapol quberniyası yaradıldı. Şuşa onun
tərkibinə daxil edildi. 1873-cü ildə Yelizavetapol quberniyası tərkibində Ərəş, Cəbrayıl
və Cavanşir qəzaları var idi.
Qarabağ, onun mərkəzi olan Şuşa-Pənahabad şəhəri Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi
və mədəni mərkəzlərindən biri olaraq qalırdı. Çar hökumətinə və onun müstəmləkəçilik
siyasətinə xidmət edən ermənilərin bütün maneə və müqavimətinə baxmayaraq,
Qarabağ Azərbaycanın bir regionu olaraq tanınırdı.
Rusiya hökuəti tərəfindən köçürülüb gətirilən ermənilərin Yuxarı Qarabağda - onlarla
eyni dindən (xristian) olan yerli əhalinin (qriqoriyanlaşmış və erməniləşmiş albanların)
yaşadığı ərazidə məskunlaşdırılması xüsusi məqsədlə və uzaqgörən plan əsasında
edilirdi. Burada gəlmə ermənilərin kompakt şəkildə yaşamasını təmin etməklə strateji
niyyət güdülürdü.
Ermənilərin köçürülmə yolu ilə saylarının mexaniki surətdə artırılması və onların
iqtisadi cəhətdən möhkəmləndirilməsi paralel surətdə həyata keçirilirdi. Beləliklə,
ermənilər çarizmin hərtərəfli dəstəyi və yaratdığı əlverişli şərait nəticəsində Qarabağın
iqtisadi həyatında da möhkəmlənə bildilər.
Beləliklə, çar Rusiyası bütövlükdə Şimali Azərbaycanda, o cümlədən Qarabağda
ermənilər üçün geniş imkanlar yaratdı. Kütləvi surətdə bu torpaqlara köçürülən
ermənilər çox keçmədən Azərbaycan torpaqlarında «Böyük Ermənistan» ideyasının
reallaşdırılması uğranda açıq mübarizəyə başladılar. Həmin ideyanın tərkib
hissələrindən biri də Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan və digər Azərbaycan torpaqlarını ələ
keçirməkdən ibarət idi. Ermənilərin 1890-cı illərdən başlayaraq Osmanlı dövlətinə qarşı
qaldırdıqları

---

---

xəyanətkar qiyamlar uğursuzluğa düçar olduqdan sonra bu mübarizənin mərkəzi Şimali
Azərbaycana keçdi
Ermənilərin Qafqazda yerləşdirilməsini təmin edən Rusiya dövlətinin məmur və
canişinlərinin yazdıqlarından məlum olur ki, nəinki Şimali Azərbaycan ərazisində, hətta
indiki Ermənistan ərazisində 100 minlərlə azərbaycanlı öz doğma yurdlarında yaşayır
və əhalinin əksəriyyətini təşkil edirdi. İndiki Ermənistan adlanan ərazi Azərbaycanın
qədim, əzəli torpağıdır - azərbaycanlıların doğma yurdudur. Bu, danılmaz tarixi faktdır.
İrəvan qalasındakı Sərdar (Abbas Mirzə) məscidi. Rəssam Dübua de Monpere. 1843.

---

14. Qarabağda 19-cu yüzilliyin 2-ci yarısında 
kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarətin inkişafı
19-cu yüzilliyin sonlarında Şimali Azərbaycanın ümumi əhalisinin 25 %-ə qədəri
şəhərlərdə, qalan 75 %-i kəndlərdə yaşayırdı. Həmin dövrün tarixinə dair
məlumatlarda 200 mindən artıq əhalisi olan Bakı şəhərindən başqa 40-60 mindən artıq
əhalisi olan 3 şəhərin (Gəncə, Nuxa (indiki Şəki) biri də Şuşa- Pənahabad şəhəri idi.
Memar-mühəndis Kərbəlayı Səfixan Qarabağinin rəhbərliyi altında tikilmiş Bərdədəki
«İmamzadə» məscidi, Ağdamdakı Cümə məscidi, Şuşa-Pənahabadda Gövhər ağa
məscidləri zəmanəmizə qədər öz bədii estetik gözəlliyini saxlamışdır.
Şuşa-Pənahabad bənzərsiz memarlıq abidələri ilə zəngin olmaqla yanaşı, dahi
sənətkarların, görkəmli ictimai-siyasi və dövlət xadimlərinin, alimlərin vətənidir. Lakin
təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, Şuşa-Pənahabadda mövcud nadir memarlıq inciləri,
məscidlər, dahi sənətkarlara qoyulmuş abidələr, məzarlar erməni vandalları tərəfindən
dağıdılmışdır.
Şimali Azərbaycana öz müstəmləkəsi kimi baxan Rusiya, onun təbii sərvətlərindən
xammal kimi istifadə edirdi. Sənaye mallarına tələbatını Rusiya istehsalı vasitəsilə
ödəməklə yerli istehsala imkan verilmirdi. Bu zaman Azərbaycanın iqtisadi inkişafdan
geri qalan şəhərləri nəinki zəifləmiş, hətta bir çoxu şəhər kimi mövcudluğunu itirmək
səviyyəsinə enmişdi.
Şəhərdə gündəlik tələbat malları və kənd təsərrüfatı məhsullarının ticarəti ilə bağlı
bazarlardan başqa «həftəbazarı», yəni həftənin bir günü fəaliyyət göstərən bazarın
təşkili səciyyəvi hal almışdı. Qarabağ təbii-coğrafi cəhətdən əlverişli ərazidə
təsərrüfatın güclü inkişafı zəminində inkişaf etmiş, eyni zamanda sıx ticarət əlaqələrinə
malik olmuşdur. Qarabağın şəhərləri sənətkarlıq mərkəzi kimi də məşhurlaşmışdır.
Qarabağda arxeoloji qazıntı işləri zamanı müxtəlif ölkələrin pulları, həmçinin Bərdədə
və Şuşada kəsilmiş gümüş pullar aşkar edilmişdir.

---

Qarabağda arxeoloji qazıntı işləri zamanı aşkar 
edilmiş müxtəlif ölkələrin, həmçinin Bərdə və Şuşada kəsilmiş 
gümüş pulların nümunələri

---

Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi 19-cu əsrdə xalçaçılığın mərkəzlərindən biri idi. Rəng
çalarları və naxışlarının orijinallığı ilə seçilən, bədii və texnoloji xüsusiyyətlərinə görə
üstün olan Qarabağ xalça növünün bu gün də dünya şöhrətli olması həmin sənət
ənənəsinin öz təsirini saxlaması ilə bağlıdır.
19-cu əsrdə Qarabağda palaz, kilim və xalça toxuculuğu xüsusi yer tutmuşdur.
Qarabağda xalçaçılıq məhsulları - xovlu (xalça, xalı, gəbə) və xovsuz (palaz, kilim,
cecim, sumağı, zili) xalçalar geniş yayılmışdır. Qarabağın xovlu xalçaları naxışlarının
incəliyi və rənglərin zənginliyi ilə fərqlənirdi. Qarabağda toxunmuş süjetli kompazisiyalı
xovsuz xalçalar Azərbaycan xalçalarının ən gözəl nümunələrindəndir.
Qarabağ xalçaları öz şöhrətini günümüzədək saxlamışdır. Qarabağ qrupuna daxil olan
Bərdə, Ağcabədi, Cəbrayıl və Şuşa xalçaları adları və naxışları ilə seçilir.
Qarabağda xalçaçılıq sənətinin ənənələri bu gün də davam etdirilməkdədir. Xalq
arasında yayılmış xırda əl toxuculuq sənəti də mövcud olmuşdur.
Qarabağ xalçalarının nümunələr

---