Nizami Tağısoy
Qaraqalpaq ədəbiyyatı
54
55
Adətən batırların oğulları qoçaq, igid doğulurlar.
«Alpamıs»da Yadigar «Koblan»da
Mirzə Saim, «Maspatşa»da
Adilşah, «Yazgələn»də Baltakeyin oğlu Yazgələn belələrin-
dəndir.
Qaraqalpaq dastanlarında («Koblan», «Alpamıs», «Qırx
qız» və s.) batırların dostluğuna da xüsusi diqqət yetirilir.
«Koblan»da Polad, Qaraman, Yer Saim, «Alpamıs»da Həşim,
Qaracan, «Qırx qız»da Arıslan, Altınay, Sərfinaz, Otbaskan
və s. buna nümunə ola bilərlər. Batırın ən yaxın yoldaşı
onun atıdır. Gülayim də – Axtamker, Koblanda da Torışat,
Alpamısda Bayşubar, Maspatsada Mənsun at, Goroğluda
Qırat belələrindəndir. Bu atlardan hər biri az qala qəhrəmanın
dilini bilir, insanlardan ağıllı davranır və quş kimi uçurlar.
Atın belə səciyyəvi xarakterinə biz dünyanın digər xalqlarının
dastanlarında da rast gəlirik.
Qaraqalpaq qəhrəmanlıq eposunda
bədii təkrirlərdən ge-
niş istifadə olunur ki, onların sırasında çoxsaylı müxtəlif növ-
lü bədii təsvir vasitələri - hiperbolalar, epitetlər, müqayisə lər
və s vardır. Müqayisələrdə hiperbolalardan daha çox istifadə
olunur. Məsələn, at bərkqaçan dovşanla, yaxud güllə ilə
müqayisə olunur.
Qaraqalpaq eposunda qadın obrazına
da xüsusi yer
verilir. Bu obrazların yaranmasında çoxsaylı xalq müqayi-
sələrin dən, məsələn, «ondörd günlük aya bənzəyir», «karşığa
(ov quşu) kimi fikirlidir», «boyu, qədd-qaməti qartal kimidir»
və s. istifadə olunur. Müqayisələrin özü də müxtəlif olur:
hadisələrin, obrazların yaradılması və təsviri ilə bağlı (ay,
günəş, çay, ağac, külək, buz, dağ, qar, dəmir, brilyant, qızıl,
qamış, göl və s.); xalq həyatı və istehsal alətləri ilə bağlı
yurta, lampa, qarmaq, qapı, daş örtüyü və s.; heyvanlarla
müqayisələr (məsələn, şir, pələng, ayı, canavar, dovşan, dəvə,
xoruz, at, qartal, qaz, ilan, ceyran, qoyun və s.).
Qaraqalpaq eposunda ən geniş yayılmış bədii ifadə
vasitələrindən olan epitetlər daha çox diqqəti cəlb edir.
Məsələn, söyləyicilər toyu, təntənəni təsvir edərkən «ən yaxşı
heyvanları kəsdilər», «dörd bucaq ocaq yeri düzəltdilər»,
qızı «hündür, qədd-qamətli», atı «qızıldan yəhərlənmiş»
kimi və s. göstərirlər. Bundan başqa «ağappaq», «altın arşa»
(«qızıl sandıq»), «tilla delment» («qızıl toqqa»), «tilla sedep»
(«qızıl sədəf»), «tılla saz» («qızıl saz»), «ak üy» («ağ ev-
yurta»), «akşa yüz» («ağca üz»), «ağ bilək», «ağ şatır» («ağ
çadır») və s. kimi epitetlərə geniş yer verilir. Eyni zamanda bu
epitetlərdən istifa də edən qaraqalpaq söyləyiciləri nəinki bir-
birini
təkrar edir, həm də yerli ləhcəyə söykənərək öz fərdi
dəst-xəttini ortaya qoyur, formalaşdırırdılar. K.Maksetovun
şəhadətinə görə qazax, özbək, türkmən dastanlarında istifadə
edilmiş epitetlər qaraqalpaq dastanlarındakı epitetlərlə üst-
üstə düşür.
4
Türk xalq dastanlarında bədii formanın yaxınlığı
həm də bu xalqlar arasındakı epik abidələrin geniş yayılması
ilə bağlı olduğunu sübut edir.
Qaraqalpaq eposunda atalar sözü və zərbi məsəllərdən
də qəhrəmanların nitqini poetikləşdirmək, rəngarəngləş-
dirmək üçün geniş istifadə olunur. Məsələn, «Qırx qız» da
«кемликке кемал, мен менге зауал» («Ağıllıya kamal, mən-
mən deyənə zaval»), «Qurbanbəy» də «Мен-мен болсан
казан урар гулине» («Mən-mən desən xəzan (boran) vurar
gülünü», «Maspatşa»da ərə gedən qız haqqında «Тени
келсе мегин бер» («Qız sevdiyinə gedirsə, pulsuz (kalımsız,
başlıqsız) ver») və s.
Bu baxımdan «Alpamıs» dastanı daha fərqlidir. Məsələn,
təkcə Yesemurad jıraunın bir variantında 200-dən
çox atalar
sözü və zərbi məsəllər yer almışdır. Aforistiklik qaraqalpaq
atalar sözü və zərbi məsəllərin səciyyəvi xüsusiyyətidir.
Qaraqalpaq dastanlarında bəzən feodal ideologiyasını əks
etdirən atalar sözü və zərbi məsəllər də yer almışdır. Məsələn,
«Катыннын ташы узун, акылы кыска» («Qadının saçı uzun,
Nizami Tağısoy
Qaraqalpaq ədəbiyyatı
56
57
ağılı qısa»), «Алтын алма, дууа ал» («Qızıl alma, dua al») və s.
Atalar sözü və zərbi məsəllər digər bədii ifadə vasitələri
ilə birgə qaraqalpaq dastanlarının dilini zənginləşdirməklə
bəzəyir və eposu əsl xalq təfəkkürünün incisi kimi ortaya
qoyur.
Dastanlarda rast gəlinən şəxs adları, yer, çay, göl, dağ,
bitki, heyvan və s. epik planda verilir. Onlar öz fərdi, dar
anlayışlarını itirib ümumi obrazlı tipik ada çevrilmişlər.
Məsələn, Alpamıs, Koblan, Gülayim, Goroğlu, Maspatşa,
Ayparça, Sərfinaz, Arıslan və b. şəxsində biz
öz vətənini, xalq
təəsübünü çəkib onun uğrunda döyüşən, ləyaqətini qoruyan
insanların obrazını görürük.
Qaraqalpaqların epik repertuarında əlliyə qədər
qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanları mövcuddur. Onların
sırasında «Alpamıs», «Koblan», «Qırx qız», «Qurbanbəy»,
«Şəhriyar», «Şirin-Şəkər», «Bozaman», «Yer Kosay», «Yer Sa-
yım», «Hacı Girey», «Yer Ziuar», «Kanşayım», «Cahanşa»,
«Səlim can», «Hətəm-Tay», «Məngliqal», «Canadil», «Balta-
key-batır», «Güldursun haqqında rəvayət» və s. müxtəlif
dövrlərdə yaradılmışdır.
Bu dastanların məzmun və forma baxımından kamilləş-
məsində qaraqalpaq jırau və baksılarının rolu danılmazdır.
Jıraulıq sənəti və ifası Qaraqalpaqstanda xüsusi nüfuza
malikdir. Bu sənətin qıpçaq türklərində qədim
və zəngin
ənənələri vardır. XIV əsrdən üzü bəri Soppaslı Sıpıra jırau,
Qazı Tuqan, Şalkiiz, Dosmambet, Həsən Qayğılı kimi jıraular
«Yedige», «Yer Şora», «Alpamıs», «Yer Sayım», «Şəhriyar»
və s. dastanları böyük məharətlə ifa etmişlər. Getdikcə sənət
inkişaf etmiş, Jien Jırau (XVIII-XIX əsrlər), Şankay (1814-
1889), Yerpolad jırau (1861-1938), Yesemurad (1836-1908),
Qurbanbəy (1876-1958), Nurabılla (1888-1957), Qaibnəzər
jırau (1887-1962), Qiyas jırau (1903-1974), Şahmurad jırau
(1925-1998), Cüməbəy Bazarov (1927), Cüməbəy Seydullayev
(1932), Yaxşılıq jırau (1934), Qazaxbəy, Xalmurad, Bəymurad,
Oğuz jırau kimi ifaçılar bu sənətin yaşadılmasında yaxından
fəaliyyət göstərmişlər.
Qurbanbəy jıraunın söyləyicilik
məharəti daha fərqli
olmuşdur. Onun dastan söyləyiciliyi repertuarı o qədər
zəngin və çeşidli olmuşdur ki, o, nəinki Qaraqalpaqstanda,
həm də onun hüdudlarından kənarda hamı tərəfindən sevil-
miş dir. (Qurbanbəy ömrünün şüurlu dövrünü Qaraqal paq
Dövlət Dram Tetarında, filarmoniyada, radiokomitədə və
başqa yerlərdə fəaliyyət göstərməklə, dastanlar və öz fərdi
yaradıcılıq repertuarından əsərlər ifa etməklə yaşamışdır).
Qurbanbəyin repertuarında «Yer Kosay», «Bozaman»,
«Yazgələn», «Yer Sayım», «Şirin-Şəkər», «Qurbanbəy»,
«Hacı-Girey», «Kanşayım», «Məngliqal», «Qırx qız»,
«Alpamıs», «Yer Ziuar», «Cahanşa», «Səlimcan», «Hətəm-
Tay», «Canadil», «Güldursun haqqında rəvayət», «Baltakey-
batır» və başqa dastanlar böyük ustalıqla səsləndirilmişdir.
Onun ifasından bu dastanların
böyük bir qismi özbək, qazax,
türkmən, qırğız, rus və s. dillərə tərcümə edilməklə qaraqalpaq
epik poeziyasının digər xalqlar arasında yayılmasında
nəzərəçarpacaq rol oynamışdır. Qurbanbəyin «Qırx qız»
variantı əsasında A.Tarkovski «Gözəl Gülayim haqqında
povest»ini yazmış, Nəvai adına Akademik Opera və Balet
Teatrında Feyginin «Qırx qız» baleti səhnəyə qoyulmuşdur.
5
«Yer Ziuar» dastanı. Bu əsər Qaraqalpaq dastanları
içində öünəməxsusluğu ilə seçilən nümunələrindəndir.
Onun mətni ilk dəfə Sahibnəzər Bəynəzərov tərəfindən
Qurbanbəy Tajibəyovdan yazıya alınmışdır. Bu mətn sonralar
Qaraqalpaqstan Elmi-Tədqiqat İnstitutunun elmi əməkdaşı
Gəncəmurad Yesemu ra dov tərəfindən əlavələr edildikdən
sonra 1958-ci ildə on bir min şeir sətri həcmində nəşrə
hazırlanmışdır. Dastan haqqında ilk məlumatı xalq ədəbiyyatı
nümunələrinin toplayıcısı Kallı Aimbetov vermişdir. Əsər