Nizami Tağısoy
Qaraqalpaq ədəbiyyatı
8
9
1. QARAQALPAQSTAN VƏ QARAQALPAQLAR
HAQQINDA ÜMUMI MƏLUMAT
Qaraqalpaqstanın coğrafi ərazisi və tarixi vəziyyəti. Qa-
ra qa l paq stanın ərazisi. Əhalinin sayı. Respublikanın hüdud-
la rından kənar da yaşayan qaraqalpaqlar. Fərqanə vadisində,
Bu xa ra əmirliyində, Xarəzmdə və Ürgənc xanlığında yaşayan
qa ra qalpaqlar. Sırdərya və Amudəryanın sol sahilində yaşa-
yan qaraqalpaqlar. Özbəkistan, Türkmənistan, Rusiya, Əf qa-
nıs tan və digər regionlarda yaşayan qaraqalpaqlar. Respub li-
ka nın daxilində daha kompakt şəraitdə qaraqalpaqların yaşa-
dı ğı əsas rayonlar və yaşayış mənt ə qə lə ri. Qara qalpaqların
tari xi nin, coğrafiyasının, etnogenezinin, folkl or u nun və mədə-
niy yətinin öyrə nil məsi. Qaraqalpaqstan ərazisində qə dim abi-
də lər (Qutluq Teymur minarəsi, Nəcməddin Kübra məq bə rəsi,
Tu ra bəy xanım məscidi, Şamaxıqala - Qızıl Orda dövrünün
şə həri).
Qaraqalpaqların qədim saklar, sarmatlar, massaget-
lər, hun lar, peçeneq qəbilələri, qıpçaqlar, noğaylarla (No ğay
İttifa qı) mədəni-mənəvi əlaqələri. Qaraqalpaqların mənşə yi.
«Qara qal paq» etnonimi. Qaraqalpaq xalqının tayfa-qəbilə
struk turu (anna, manculi, kırk, qayçılı, qazayaqlı, qıpçaq, ke-
ne qes, manqıt və b.). Qaraqalpaqlar üzərinə cunqarların (kal-
mık ların) hücumları. «Yuxarı» və «aşağı» qaraqalpaqlar. Qa-
ra qalpaq qəbilə-tayfa başçıları (bəylər, bəylərbəy lər, qazilər,
ra cilər, mirab lar, mol lalar, axundlar, işanlar və s.). Yernəzər
bə yin qaraqalpaq tayfalarının və qəbilələrinin birləş dirilm-
əsin də rolu. Rusiyanın Qaraqal paqstanda müstəmləkəçilik
siya sə ti.
XX əsrdə qaraqalpaqların mədəni və mənəvi həyatı. Qa-
ra qal paq s tanda iqtisadiyyatın, ticarətin, xalq təsərrüfatı-
nın, mədə niy yətin, ədəbiy yatın, maarifin və təhsilin inkişafı.
Qara qalpaq mət buatının təhsilin və elmin inkişafında rolu.
İlk qaraqalpaq dərs likləri: «Əlifba», «Oxu kitabı».
Qaraqalpaq Muxtar Vilayətinin Qaraqalpaq Muxtar
Res pub li ka sına çevrilməsi. Qaraqalpaqstan Respublikasının
ya ran ması. XX əsrin 20-90-cı illərində mədəniyyətin və
ədəbiy yatın, el min və təhsilin inkişafı.
Qaraqalpaqstan – Özbəkistan Respublikası tərkibində
müs təqil döv lətdir. Onun ərazisi 164 min km
2
, əhalisi – 1.420
min nəfərdir (1999). Res publi kanın tərkibində 18 rayon –
Amu dərya, Biruni, Boza tau, Qanlıqul, Qarauzyak, Keqeyli,
Kunq
rad, Muynak, Nökis, Taxtakupır, Turtkul (Dördgöl),
Xo ceyli, Cimbay, Şumanay, Ellikkala və s., 12 şəhər – Biruni,
Bus tan, Kunqrad, Manqıt, Muynak, Nökis, Taxiataş, Turtkul,
Xalqa bad, Xoceyli, Cimbay, Şumanay: 16
səhər tipli qəsəbə,
112 aul vardır.
Paytaxtı Nökis şəhəridir (Daşkənddən 1255 km. uzaq).
2002-ci ildə Qarqalpaqstanda Nökis şəhərinin 70 illiyi qeyd
edil mişdir. Nökis şəhəri eramızdan əvvəl IV-III əsrlərə aid
olan və qədim Şərq sivilizasiyasının mühüm əhali mərkəz lə-
rindən olan Şurca şəhərinin yerində tikilmişdir.
1
Özbəkistan Respublikasının Konstitusiyasına uyğun ola-
raq: Qaraqalpaqstan Respublikasının suverenliyi Özbəki st-
an Respub
likası tərəfindən qorunur; Qaraqalpaqstan Res-
publi kası öz konstitusiyasına malikdir.
Bu konstitusiya
Öz bək istan
Respub li kası Konstitusiyasına uyğundur.
Özbəkis tan
Res pub li kasının qanunları Qaraqalpaqstan
Respubli kası ərazisində qeyd-şərtsiz yerinə yetirilir.
Qaraqalpaqstan Respublikasının əra zisi
və sərhədləri
Özbəkistan Respublikasının razılığı olmadan dəyişdirilə
bilməz. Qaraqalpaqstan Respublikasında administrativ ərazi
bölgüsü ilə bağlı bütün məsələləri Respublika özü müstəqil
həll edir. Qaraqalpaqstan Respublikası Respublika referendu-