Qaraqalpaq indd

Nizami Tağısoy
 Qaraqalpaq ədəbiyyatı
6
7
Qaraqalpaq dramaturgiyası və teatrına gəldikdə isə onların ya-
ran   ması XX əsrin 20-ci illərinin sonlarından ortaya çıxır.  Çünki 
məhz bu dövrdə Qaraqalpaqstanda dram dərnəkləri  yaradılmış 
və bu dər nəklər həm Turtkulda (Dördgöldə,)həm də Qaraqalpaq -
stanın di gər region larında inkişaf etmişdir. 30-cu illərdə qaraqalpaq 
teatrı nın səhnəsində qaraqalpaq, özbək və digər  ədəbiyyatlardan 
olan müəl liflərin pyesləri tamaşaya qoyulmuşdur. Dramaturgiya 
janrı nın və səhnə sənətinin inkişafına Azərbaycan miüəlliflərindən 
Ü.Ha cı bə ylinin  «Arşın mal alan» və M.S.Ordubadinin «Beş mana-
t lıq gəlin» əsərləri  də özünə məxsus şəkildə təsir etmişdir.
XX əsr qaraqalpaq ədəbiyyatı sonrakı dövrlərdə  xeyli irəli ləyişlər 
əl də etmişdir. Onun formalaşmasında və inkişafında A.Musa yevin, 
A.Da bı lovun,  S.Məcidovun, N.Davkarayevin, A. Begi mo vun, J.Ay-
mir zəyevin, K.Sultanovun, İ.Yusupovun, M.Nurmə həm mə dovun, 
S.Salı yevin, T.Kabulovun və digərlərinin rolu olduqca bö yükdür. 
Müa sir  dövrdə qaraqalpaqlar T.Kaipğergenovun və  İ.Yusu povun 
si ma  sında zəngin və rəngarəng bədii-poetik nümunələr yarat mışlar. 
On ların çoxsaylı əsərləri, xüsusilə T.Kaipbergenovun «Qara qal paq-
lar haqqında dastan» roman-epopeyası bir sıra Respublika və Bey nə l-
xalq mükafatlara layiq görülməklə, dünyanın xeyli dillərinə tərcümə 
olun muşdur. Qaraqalpaq yazıçılarının  əsərlərinin digər xalqların 
dilləri nə intensiv tərcümə olunmasına baxmayaraq, Azərbay canda 
qara  qalpaq  ədəbiyya tının tərcüməsinə, populyarlaş masına və yayıl-
ma sına indiyə kimi o qədər də böyük diqqət yetirilməmişdir.
Oxuculara təqdim etdiyimiz bu kitab qaraqalpaqların tarixi, et-
no genezi,  mədəniyyəti, folkloru, ədəbiyyatı, etnoqrafiyası və in cə sə -
nə ti  ilə tanış olmaq istiqamətində atılmış ilk addımdır.  Qa ra qa l paq-
lar la  tanışlıq zamanı onların etnogenezi, psixologiyası, fəlsəfəsi, dün-
ya   görüşü, eləcə də mədəniyyəti, ədəbiy yatı, incəsənəti ilə Azərbay-
can türk lərinin mədəniyyəti, incəsənəti,  ədəbiyyatı, psixologiyası, 
fəls ə fə si,  düşüncə tərzi arasında xeyli oxşar cəhətlərin mövcudluğu 
ortaya çı xır. Bu cəhətlər hər iki xalqın ümumtürk keçmişindən və 
ümum türk  indisindən xəbər verməkdədir. 
Ümid edirik ki, oxucuların diqqətinə təqdim olunmuş bu kitab 
on la rın marağına səbəb olacaq, onları türk xalqlarından özünə məx-
sus mədəniyyətə, folklora, ədəbiyyata, incəsənət nümunələrinə malik 
olan qaraqalpaqların həyatı ilə yaxından tanış edəcəkdir. Kitabla 
bağ lı  dəyərli  fikir, mülahizə  və  təkliflərini bildirəcək oxuculara 
qabaq ca dan  öz  təşəkkürümüzü    bildiririk.    

---

Nizami Tağısoy
 Qaraqalpaq ədəbiyyatı
8
9
1. QARAQALPAQSTAN VƏ QARAQALPAQLAR 
HAQQINDA ÜMUMI MƏLUMAT
Qaraqalpaqstanın coğrafi ərazisi və tarixi vəziyyəti. Qa-
ra qa l paq  stanın ərazisi. Əhalinin sayı. Respublikanın hüdud-
la rından kənar da  yaşayan qaraqalpaqlar. Fərqanə vadisində, 
Bu xa ra  əmirliyində, Xarəzmdə və Ürgənc xanlığında yaşayan 
qa ra qalpaqlar.  Sırdərya və Amudəryanın sol sahilində yaşa-
yan qaraqalpaqlar. Özbəkistan, Türkmənistan, Rusiya, Əf qa-
nıs  tan  və digər regionlarda yaşayan qaraqalpaqlar. Respub li-
ka nın daxilində daha kompakt şəraitdə qaraqalpaqların yaşa-
dı ğı  əsas rayonlar və yaşayış  mənt ə qə lə ri.  Qara qalpaqların 
tari xi  nin,  coğrafiyasının, etnogenezinin, folkl or u nun  və mədə-
niy yətinin öyrə nil  məsi. Qaraqalpaqstan ərazisində qə dim  abi-
də lər (Qutluq Teymur minarəsi, Nəcməddin Kübra məq bə rəsi, 
Tu ra bəy xanım məscidi, Şamaxıqala - Qızıl Orda dövrünün 
şə həri).
Qaraqalpaqların qədim saklar, sarmatlar, massaget-
lər, hun lar, peçeneq qəbilələri, qıpçaqlar, noğaylarla (No ğay 
İttifa qı) mədəni-mənəvi əlaqələri. Qaraqalpaqların mənşə yi. 
«Qara qal  paq»  etnonimi.  Qaraqalpaq  xalqının tayfa-qəbilə 
struk  turu (anna, manculi, kırk, qayçılı, qazayaqlı, qıpçaq, ke-
ne  qes,  manqıt və b.). Qaraqalpaqlar üzərinə cunqarların (kal-
mık  ların) hücumları. «Yuxarı» və «aşağı» qaraqalpaqlar. Qa-
ra  qalpaq  qəbilə-tayfa başçıları (bəylər, bəylərbəy lər, qazilər, 
ra cilər, mirab lar, mol lalar, axundlar, işanlar və s.). Yernəzər 
bə yin qaraqalpaq tayfalarının və qəbilələrinin birləş dirilm-
əsin də rolu. Rusiyanın Qaraqal paqstanda müstəmləkəçilik 
siya sə ti. 
  XX əsrdə qaraqalpaqların mədəni və mənəvi həyatı. Qa-
ra  qal  paq s tanda  iqtisadiyyatın, ticarətin, xalq təsərrüfatı-
nın, mədə niy yətin, ədəbiy yatın, maarifin və təhsilin inkişafı. 
Qara qalpaq  mət buatının təhsilin və elmin inkişafında rolu. 
İlk qaraqalpaq dərs likləri: «Əlifba», «Oxu kitabı». 
Qaraqalpaq Muxtar Vilayətinin Qaraqalpaq Muxtar 
Res pub  li ka sına çevrilməsi. Qaraqalpaqstan Respublikasının 
ya ran   ması. XX əsrin 20-90-cı illərində  mədəniyyətin və 
ədəbiy yatın, el min və  təhsilin inkişafı. 
Qaraqalpaqstan – Özbəkistan Respublikası  tərkibində 
müs təqil döv lətdir. Onun ərazisi 164 min km
2
, əhalisi – 1.420 
min nəfərdir (1999). Res publi kanın tərkibində 18 rayon – 
Amu dərya, Biruni, Boza tau, Qanlıqul, Qarauzyak, Keqeyli, 
Kunq 
rad, Muynak, Nökis, Taxtakupır, Turtkul (Dördgöl), 
Xo ceyli,  Cimbay,  Şumanay, Ellikkala və s., 12 şəhər – Biruni, 
Bus tan, Kunqrad, Manqıt, Muynak, Nökis, Taxiataş, Turtkul, 
Xalqa bad, Xoceyli, Cimbay, Şumanay: 16 səhər tipli qəsəbə, 
112 aul vardır. 
Paytaxtı Nökis şəhəridir (Daşkənddən 1255 km. uzaq). 
2002-ci ildə Qarqalpaqstanda Nökis şəhərinin 70 illiyi qeyd 
edil mişdir. Nökis şəhəri eramızdan  əvvəl IV-III əsrlərə aid 
olan və qədim Şərq sivilizasiyasının mühüm əhali mərkəz lə-
rindən olan Şurca  şəhərinin yerində tikilmişdir.
1
    
Özbəkistan Respublikasının Konstitusiyasına uyğun ola-
raq: Qaraqalpaqstan Respublikasının suverenliyi Özbəki st-
an Respub 
likası  tərəfindən qorunur; Qaraqalpaqstan Res-
publi kası öz konstitusiyasına malikdir. Bu konstitusiya 
Öz bək istan 
Respub li kası Konstitusiyasına uyğundur. 
Özbəkis tan 
Res pub li kasının qanunları Qaraqalpaqstan 
Respubli kası  ərazisində qeyd-şərtsiz yerinə yetirilir. 
Qaraqalpaqstan Respublikasının  əra zisi 
və  sərhədləri  
Özbəkistan Respublikasının razılığı olmadan dəyişdirilə 
bilməz. Qaraqalpaqstan Respublikasında administrativ ərazi 
bölgüsü ilə bağlı bütün məsələləri Respublika özü müstəqil 
həll edir. Qaraqalpaqstan Respublikası Respublika referendu-

---