Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 26 27 S.P.Tolstov hesab edir ki, məhz adları çəkilən qəbilələr sonralar formalaşmış qaraqalpaq xalqının nüvəsini təşkil etmişdir. Qaraqalpaqların orta əsrlər dövründəki sonrakı taleyinə gəldikdə isə burada S.P.Tolstovun və P.P.İvanovun fikirləri ilə razılaşaraq hesab edirik ki, qaraqalpaqlar məhz Aralətrafı ərazi lərdə formalaşmışlar. X-XI əsrlərdə şərqi-oğuz peçeneq qəbilələri XI əsrdə İrtış hövzəsinə qədər irəliləyərək qıpçaqlarla sıx əlaqələrə girmişlər. Məhz qıpçaqlar arasında onların uzun müddət ərzində Çin giz xan dövlətinin təşkili və onun sonrakı xələflərinin Cuci ulusu nun yaran ması prosesi getmişdir. Qaraqalpaqların qıpçaqlarla yaxınlaşmasının və qarışmasının mühüm səbəblərindən biri də bundan ibarət idi ki, burada əsasən qaraqalpaqların dili qıpçaq dilinə uyğunlaşmış və onunla sıx bağlı olmuşdur. Monqol ulusları tənəzzülə uğradıqdan sonra (XIV-XVI əsrlər) qaraqalpaqlar Şərqi Noğay Ordasının tərkibinə daxil olmuşlar. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, XVI əsrdə qaraqalpaq xalqı artıq konsolidasi- ya dövrünü yaşamaqla, Dəşti-Qıpçaqda mövcud olmuş türk- dilli xalqlar arealında noğaylardan, özbəklərdən, qazaxlardan və b. fərqlənməsi, təcrid olunması prosesi getmişdir. Qeyd etdiklərimizi, demək olar ki, əksər tarixi və etnoqra- fik materiallar təsdiq edir. İzah etdiyimiz konsepsiyada qaraqal paqların etnogenezi əsasən arxeoloji və tarixi mənbə- lərə uyğun olaraq qurul muşdur. Xarəzm ekspedisiyasının çoxillik axtarışları nəticəsində çoxsaylı şifahi rəvayətləri yazıya almaq mümkün olmuşdur ki, məhz bu rəvayətlərdə qaraqalpaq qəbilələrinin mənşəyi, onların tərkibi, tayfa bölgüləri, onların yerdəyişmələri, digər qəbilələrlə qarşılıqlı əlaqələri əks olunmuşdur. Bu tarixi ənənələr, xüsusən qaraqalpaqların qəbilə və tafya etnonimləri qaraqalpaq- ların etnoge nezinin peçeneq lərlə, oğuzlarla, qıpçaqlarla, monqollarla yaxın əlaqədə olduğunu təsdiqləyir. Məsələn, qaraqalpaqlarda «Kabasan» (peçeneq lərdə «Ka buk sin»), «Abas» (peçeneqlərdə «Avaz» və s.) adlarının uyğun gəl diyini görürük. Tədqiqatçılar göstərmişlər ki, qaraqalpaqların beş tayfa-qəbilə etnonimi qıpçaqların qəbilə-tayfa etnonimləri ilə üst-üstə düşür ki, bu da məhz Ən-Nüveyrinin əsərlərində öz əksini tapmışdır. Ən böyük qəbilə qruplarından biri «qıpçaq» adı altında birləşmişlərdir ki, bu da “uran” adı olub qaraqalpaqların qıpçaqlardan gələn «Toksoba» adına uyğundur. «Toksoba» rus salnaməsində olan polovets qəbilələrindəki «toksobiçi»yə yaxındır. Qaraqalpaqların bir neçə qəbilə qrupu monqol qəbilələrinin adını özündə əks etdirir (kunqrat, kiyat, manqıt və s.). Tayfa – qəbilə tərkibi qaraqalpaqların etnogenezi aspektində xüsusi etnoqrafik əsərlərdə daha dərindən öyrənilmişdir. 25 Bu gün nəzərəçarpacaq dərəcədə etnoqrafik materiallar möv cud dur ki, onlar qaraqalpaqların Sibir, Ural, Volqaboyu və Qafqaz xalqları ilə əlaqələrinin olduğunu sübut edir. XX əsrin II yarısında nəşr olunmuş əsərlər qaraqalpaqların etnogenezinin qədim cənub-qərb əlaqələrinin rəvayət və əfsanələrə söykənən digər uyğun materiallar qaraqalpaqların etnogenezində – müyten qəbilələrinin də rolunun olduğunu göstərir. 26 Bütün qeyd etdiklərimiz nəinki qaraqalpaqların tarixi mədəniyyəti ilə bağlı məsələlərin müəyyənləşdirilməsini, həm də onlarda etnik və mədəni əlaqələrin, qədim və orta əsrlər dövründə xalqlarla olan tarixi əlaqələrini dürüst təsdiqləməklə, həm də qaraqal paqların müasir və mənəvi mədəniyyətinin son dərəcə özünə məx sus və fərqli olduğunu sübut edir. 27 Qaraqalpaq ların mədəni siması Orta Asiya tipi- dir, lakin bununla belə onlar digər Ortay Asiya xalqlarından öz spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənirlər. Bu xüsusiyyət qaraqalpaq xalqının həm Orta Asiya, həm də Şərqi Avropa müstəvisində birləşdiyini və yarandığını göstərir. Bununla Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 28 29 belə onların digər coğrafi ərazilərdə nəinki köçəri, həm də oturaq əkinçilik ərazilərində, Amudərya, Sırdərya və Dəşti- Qıpçaq səhralarında yerləşdikləri də məlumdur. Qeyd etdiklərimizlə yanaşı, onu da söyləyək ki, qaraqal- paqların etnogenezi ilə bağlı məsələlər həm də dilçilik ədəbiyyatında öz əksini tapmışdır. Belə ki, linqvistik mənbələr də bir sıra qiymətli müşahidələr aparılmış və burada əsasən filoloqların gəldiyi nəticələr etnoqrafların, tarixçilərin, arxeo loq ların nəzər-nöqtələri ilə ümumən üst- üstə düşmüş dür. Məşhur türkoloq, qaraqalpaq dilinin tədqiqatçısı N.A.Baskakov qaraqalpaq dilini təsnif edərkən onu qıpçaq qrupuna aid edərək hesab edir ki, qaraqalpaq dili qazax və noğay dillərinə daha yaxındır. Professor bu dili genetik olaraq qıp çaqların dili ilə, daha əvvəlki dövrlərdə isə peçeneq qəbilələri, oğuzlar və bulqarlarla müqayisə edir. Digər tərəfdən isə bu dilə Xarəzm dilinin də təsirinin olduğunu qeyd etməyi də zəruri hesab edir. 28 Qaraqalpaqlar haqqında ilk məlumatlar XIII əsrə təsadüf edir. Bununla belə qaraqalpaqlar “xalq” adı altında məhz XVI əsrin sonları XVII əsrin əvvəllərində tanınmağa başlamışlar. Orta Asiya tarixçilərinin əsərlərində Sırdərya qaraqal paqları haqqında olan məlumatlar məhz bu dövrə aiddir. Orta Asiya tarixçilərindən birinin əsərində (Məhəmməd Yusif Münşinin «Mün şimxan təzkirəsi») qaraqalpaqların və qazaxların Bu xa- ralı Baki Məhəmmədxana qarşı mübarizəsindən söhbət gedir. Qara qalpaqlar haqqında növbəti məlu matları biz əsasən bö- yük türk tarixçisi Əbülqazinin “Şəcərei-tərakimə”(«Türkmən- lərin səcərəsi», yaxud “Türk mən lərin soy kitabı”) əsərindən alırıq. 29 Qeyd etdiyimiz mənbələr qaraqal paqların həm də Buxara xanlığından asılılıqda olduğunu göstərir. Bununla belə digər bir mühüm mənbə də vardır ki, burada qaraqalpaqların həyatının müxtəlif tərəfləri işıqlandırılır və bu rus səfiri Boris Pazuxinin Buxarada, Bəlxdə və Ürgəncdə olduğu dövrü əks etdirən məlumatlardadır. Pazuxin qeyd edir ki, «Buxara şahına itaətdə olan qaraqalpaqlar mübarizədə, döyüşdə inanılmış, sınanılmış adamlardır. Qaraqalpaqların səpələndiyi ərazilər əsasən Buxara ulusları adlanırdı və buradan oraya yalnız «Türküstan yolu» ilə gedib çıxmaq olardı. Qaraqalpaqların tarixi üzrə daha mühüm bir məlumatı «Xivəyə gedən yolda 1697-ci il üzrə axtarış» əsəri verir. Bu əsərdə qara qalpaqların məşğuliyyəti, onların qazaxlarla birgə təsərrüfat həyatı ilə bağlı Sırdərya çayının Qorqud-ata (“Xorxut-ata”) məqbərəsi yaxınlığında olan nümunələrdə qal maqdadır. Qorqud-atanın məqbərə sinin xarabalıqlarının qalıq ları hal-hazırda Sırdəryanın aşağı hissələrində qorun- maqdadır. Bundan başqa 1696-cı ildə I Pyotrun Tobol boyarı S.Remezova verdiyi tapşırıqda «Sibirin çertyoj kitabı» adlı coğrafi atlasını hazırlamaqla bu mənbədə qaraqalpaqların Sırdəryada yerləşdiyi qeyd olunurdu. Qaraqalpaqlar tarix ərzində uzun zaman kəsiyində noğaylardan, qazaxlardan, özbəklərdən, türkmənlərdən, ruslardan və digərlərindən asılı vəziyyətdə olmuşlar. Onlar bir sıra regionlara Qazaxs ta n a, Urala, Embaya, Sibirə və digər ərazi lərə səpələnmiş dilər. XVII əsrin sonlarında başqurdların rus müstəmləkə- çiliyinə qarşı üsyanı başlayanda qaraqalpaqlar başqurdların tərəfində ruslara qarşı vuruş muşlar. 30 XVII əsrin I rübündə qaraqalpaqlarda tayfa-qəbilə birliyinə canatma daha çox müşahidə olunur. Sırdərya qaraqalpaqlarının digər ərazilərdə yaşayan qaraqalpaq qrupları ilə, xüsusən Zərəfşan vadisində və Xarəzm ərazisində yaşayanlarla birləşməyə can atmaları daha çox nəzərə çarpır. Bu qruplar Türküstan qaraqalpaqları ətrafında daha yaxından birləşməyə səy göstərmişlər. Xalq rəvayətlərinə görə o dövrdə Sırdərya ərazisində yaşayan qaraqalpaqlar «Türküstan qaraqalpaq ları» adlanırdı. Buna görə də Sırdərya Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|