Qarişqa möCÜZƏSİ

Qarışqalarla ortaq yaşayan bitkilər
Şərqi Hindistanda yayılmış Nerenthes bicalcarata adlı bitki öz gövdəsinin içində qarışqa koloniyalarını saxlayır. Bu bitki eynən sürahiyə bənzəyir və üzərinə qonan böcəkləri yaxalayaraq, içinə alıb, həzm edir. Amma qarışqalar sərbəst şəkildə bu bitkinin yarpaqlarının və gövdəsinin üzərində gəzərək, həzm etdiyi böcəklərin qalıqlarını sərbəst şəkildə toplaya bilirlər.⁶⁰ Çünki qarışqayla bitki hər ikisinə faydalı olan bir əməkdaşlıq qurublar. Qarışqalar bitki tərəfindən yeyilmək təhlükəsi altında olsalar da, əvəzində özlərinə bir ev qazanıblar. Bitkilər isə üzərlərindəki böcək və həşərat qalıqlarından təmizlənir, həmçinin, düşmənlərindən qorunurlar.

Bu örnək bitkilərlə qarışqalar arasında ortaq yaşamın əsas formasını göstərir. Qarışqalarla onlara ev sahibliyi edən bitkilərin fizioloji quruluşları aralarındakı iş birliyinə uyğun düzənlənib. Təkamülçülər onların arasındakı əməkdaşlığın milyonlarla il ərzində yavaş-yavaş yarandığını nə qədər desələr də, şüuru olmayan bu iki varlığın bir-birilə anlaşaraq, “qarşılıqlı fayda” sistemi qurmalarına inanmaq, əlbəttə, məntiqsizdir.

Yaxşı, bəs qarışqaları bitkilərin üzərində yaşamağa yönəldən nədir? Bu, bitkilərin bitkilərin buraxdığı xüsusi nektar sayəsində mümkün olur. Həmin nektar bir növ qarışqaları bitkiyə çağıran dəvətnamə funksiyasını yerinə yetirir. Bitkilər bu mayelərin ifrazını zamandan asılı olaraq, tənzimləyirlər. Məsələn, qara gilas ağacı yayın ilk üç həftəsində həmin mayeni çox aktiv şəkildə ifraz edir. Bu vaxt seçiminin təsadüfi olmadığı dəqiqdir - məhz həmin vaxt otaq tırtılı qara gilasa zərər verə bilər, qarışqalar isə həmin tırtılları çox asanlıqla öldürərək, bitkini qoruyurlar.⁶¹

Bunun açıq-aşkar bir yaradılış dəlili olduğunu görmək üçün sağlam şüurdan başqa heç nəyə ehtiyac yoxdur. Axı ağac necə ən çox zərər gördüyü dönəmi hesablaya, o dönəmdə qorunmaq üçün qarışqaları özünə cəlb etmək haqqında qərar çıxara, həmin qərara uyğun olaraq kimyəvi tərkibində dəyişiklik edə bilər? Bunlar qətiyyən mümkün olan iş deyil. Ağacın beyni yoxdur, buna görə də o, düşünə, qərar verə bilməz, öz kimyəvi tərkibini dəyişmək imkanında da deyil. Bunun, təkamülçülərin dediyi kimi, təsadüflər sonucunda mümkün olması da ağlabatan deyil. Çünki ağıllı işi ağıl sahibləri görə bilərlər. Ağac isə, açıq-aşkar ağıllı və ölçülüb-biçilmiş iş görür. Demək, ağacın bu özəlliyini ona ağacı yaradan Qüvvə verib. Həmin qüvvənin sadəcə ağacı yaratdığını düşünmək də düz çıxmır, çünki göründüyü kimi, tırtıllar və qarışqalar da onun hökmüylə hərəkət edirlər. Təfərrüatlara bir az da dərindən varsaq, əslində həmin qüvvənin bütün təbiətə hakim olduğunu, onun hər parçasını ayrı-ayrılıqda, amma bir-birinə uyğun şəkildə düzənlədiyini, “ekoloji tarazlıq” dediyimiz qüsursuz sistemi yaratdığının şahidi olarıq. Bu sıraya geologiyanı, astronomiyanı da artıra bilərik, amma hər yerdə qarşılaşacağımız tablo eynidir: qüsursuz düzən, bir-birilə vəhdətdə çalışan mükəmməl sistemlər... Bu sistemlərin heç biri tənzimləyici deyil, amma hamısı bir tənzimləyicinin varlığına işarə edir.

“Heç yaradan yaratmayana bənzəyərmi? Məgər düşünmürsünüz?” («Nəhl» /surəsi, 17)

O halda, düzənləyici bütün kainata vaqif və hakim, amma kainatdakı hər şeyin xaricində duran üstün və müstəqil bir iradədir. Bununla bağlı Quranda deyilir:

“O, hər şeyi yaradan, yoxdan var edən və hər şeyə surət verən Allahdır. Ən gözəl adlar ancaq ona məxsusdur. Göylərdə və yerdə olanların hamısı onu təqdis edib, şəninə təriflər deyər. O, yenilməz qüvvət və hikmət sahibidir!” («Həşr» surəsi, / 24)
Akasiya ağacı və qarışqalar

Akasiya ağacları tropik və subtropik bölgələrdə bitir və tikanlı qabıqlarıyla düşmənlərindən qorunurlar. Afrika akasiyasında yaşayan bir qarışqa növü həmin tikanları gəmirərək özünə bir giriş dəliyi açır və sürəkli olaraq akasiyada yaşayır. Hər qarışqa koloniyası bir və ya bir neçə ağacın üzərində yaşayır və akasiya yarpaqlarının nektarıyla bəslənir. Onların ağacların üzərində tapdıqları tırtılları və digər həşəratları da yeyirlər.

Akasiyanın gövdəsindəki nektar yağ və zülallarla çox zəngindir. Onları ilk dəfə tədqiq edən Tomas Beltə görə, həmin nektarın yeganə vəzifəsi qarışqaları bəsləməkdir. Bu ağacda yaşayan qarışqalar həmin nektarla həm özləri qidalanır, həm də sürfələrini yetişdirirlər.⁶²

Bəs qarışqalara bu qədər fayda verən ağacın onlardan umduğu nədir?

İşçi qarışqalar bitkinin səthində yaşayırlar. Onlar digər böcəklərə, ümumiyyətlə, canlılara qarşı çox aqressivdirlər. Bitkiyə hansısa bir təhlükə olarsa, dərhal ağacdan enərək, “düşmən”i çox pis şəkildə sancırlar. Üstəlik, akasiyaya bir metrdən yaxın ərazidə cücərən bütün bitkiləri çeynəyib məhv edirlər. Qarışqa koloniyasının yerləşdiyi akasiyaya toxunan digər ağacların budaqlarını da eyni aqibət gözləyir.⁶³

Qısası, qarışqasız akasiya ağaclarının qarışqa koloniyasına məskən verən akasiyalardan qat-qat çox ziyan çəkdiyi müşahidə edilib. Bir təcrübə zamanı qarışqalar hətta akasiyanın ətrafındakı 40 kvadratmetrlik sahədə yerləşən bütün zərərli bitkiləri məhv ediblər. Bütün qarışqa koloniyası aktiv halda ağacın üzərində gəzərək, onu təmizləyir. Araşdırmaçıların sözlərilə desək, qarışqalar akasiya tərəfindən kirayələnmiş bir xüsusi təyinatlı ordu kimi fəaliyyət göstərirlər.⁶⁴

Belə bir işbirliyini gerçəkləşdirəcək şüur, təbii ki, tərəflərin heç hansında yoxdur. Demək, onları hər iki tərəfi yaradan bir iradə yönəldir. Və hər iki canlının da yaradan Allahdır.
Qarışqa “otel”ləri
Bəzi bitkilərdə bioloji dildə “domatia” adlandırılan oyuqlar var. Onlar qarışqa koloniyalarına sığınacaq verməkdən başqa hansısa bir məqsədə xidmət etmirlər. Oyuqların xüsusi dəlikləri qarışqaların ora rahat girib-çıxa bilmələrini təmin edir. İçəridə isə qarışqaların yeyə biləcəyi xüsusi maddələr də var ki, bitki onları özəl olaraq qarışqalar üçün hazırlayır. Bunların qarşılığında bitki özü üçün heç bir fayda güdmür.⁶⁵

Qısası, “domatia”-lar qarışqaların yaşamını davam etdirmələrinə yardım üçün yaradılmış varlıqlardır. Onlarda hətta hərarət və rütubətin miqdarı da qarışqalar üçün ideal səviyyədədir. Qarışqalar burada özlərini insanlar lüks oteldə olduqları kimi rahat hiss edirlər. Bunların təsadüfən qarışqalara tam uyğun şəkildə meydana gəldiyi iddia etmək isə mümkün deyil. Qarışqa-bitki münasibətləri yer üzündə tək bir Yaradıcı tərəfindən yaradılan ağılalmaz dəlillərdən sadəcə, biridir. Özü də bu, qarşılıqlı münasibətdir. Qarışqalar torpağı qarışdıraraq, karbonla zənginləşməsini təmin edir, daha da münbitləşdirir, “gübrələyir”, hərarət və rütubətini taraz saxlayırlar. Buna görə də, böyük qarışqa yuvalarının yanındakı bitki növləri digərlərilə müqayisədə daha zəngin olur.

Kimyagər bitki və azot qaynağı qarışqa
Philidris adlanan qarışqa cinsi və ona ev sahibliyi edən Dischidia mayor adlı bitki bütün həyatları boyunca son dərəcə mürəkkəb “kimyəvi istehsal”la məşğul olurlar. Bu bitkinin torpağa işləyən kökləri olmadığı üçün, digər bitkilərə dolanaraq yaşayır. Karbon və azot ehtiyacını ödəmək üçünsə çox qəribə bir metodu var.

Bu bitkinin içində qarışqaların körpələrini yetişdirmək və üzvi qırıntıları (ölü qarışqalar, böcək parçaları və s.) saxlamaq üçün yararlandıqları xüsusi oyuqlar var. Bitki isə bu qırıntılardan azot mənbəyi kimi yararlanır. Bundan başqa, yarpaq boşluqlarının iç səthi də qarışqaların tənəffüsü zamanı meydana çıxan karbon dioksidi mənimsəyərək, su itkisinin qarşısını alır.⁶⁶ Sözügedən bitki tropik iqlimlərdə yetişdiyindən, bu, çox önəmli məsələdir. Çünki kökləri olmadığından, onlar torpaqdan su çəkə bilmirlər. Beləcə, qarışqalar aldıqları sığınacağın qarşılığında bitkinin iki önəmli ehtiyacını ödəmiş olur.

Ev sahibini bəsləyən qarışqalar
Bəzi qarışqalar onlara ev sahibliyi edən bitkiləri bəsləyirlər. Məsələn, Myrmecodia və Nydnorhytum adlı iki bitkinin yumrularla bəzənmiş şişkin gövdələri qarışqaların yerləşməsi üçün xüsusi otaqlar əmələ gətirir. Qarışqalar bu oyuqlarda yaşayırlar; maraqlısı odur ki, onların özlərinin yaşadıqları otaqların divarları düzgün, yemlərini yığdıqları otaqların divarları isə kələ-kötürdür. Araşdırmalar göstərib ki, həmin kələ-kötür divarların səthi qarışqaların qidasını (əsasən böcək qalıqlarını) sormaq üçündür, düzgün divarlar isə bunu edə bilmir. Bu yolla həmin bitkilər qarışqaların gətirdiyi yemlə qidalanırlar. Qarışqaların otaqları necə bölməsi və fərqli məqsədlərlə istifadə etməsi də özlüyündə çox təəccüblü olaydır.

Alimlər bununla bağlı maraqlı bir təcrübə keçiriblər. Öncə meyvə milçəyinin sürfəsini radioaktiv təsirə məruz qoyulmuş mayayla bəsləyib, sonra qarışqa bitkisinin üzərinə yerləşdiriblər. Sürfəni tapan qarışqalar onu kələ-kötür divarlı otağa daşıyıblar. Sonrakı həftələr ərzində böcək artıqlarının bitki tərəfindən mənimsənilib, gövdə boyunca hər tərəfə yayılmasını isbatlamaq üçün onun radioaktivlik dərəcəsi ölçülüb. Və gerçəkdən də, bəlli olub ki, kələ-kötür divarlar böcək artıqlarını sorduğu üçün, radiasiya bitkinin hər yerinə yayılıb.⁶⁷

Qara bibər və qəhvəyi qarışqa
Qara bibər ailəsinə mənsub olan Pirer adlı bitkiylə qarışqalar arasında çox qəribə ünsiyyət var. Bu bitki Mərkəzi Amerikada tropik meşələrinin kölgəliklərində yetişir və qəhvəyi qarışqaları (Pheidole bicornis) həm qida, həm də müdafiəylə təmin edir.

Gənc Pirer ağacının sadəcə iki, ya üç böyük yarpağı olur. Yarpaq dabanlarının (budaqla yarpaq arasındakı içi boş qovuq) birində kraliça qarışqa yaşayır. Kraliça hələ xeyli əvvəldən Pirer tumurcuğunu dələrək, onun içinə yumurta qoyur. Yumurtalardan çıxan sürfələr böyüdükcə, tədricən bütün ağaca yayılaraq, onu bütövlükdə “işğal edirlər”.⁶⁸

Bu bitki eyni zamanda qarışqalar üçün bir qida qaynağıdır; “yarpaq dabanı”nın daxili səthi qarışqalar üçün xüsusi birhüceyrəli qida “istehsal edir”. Onun buraxdığı yağlar və zülallar səthdəki mikroskopik axacaqlardan sızdırılır. Qarışqalar da bununla sürfələrini bəsləyirlər.⁶⁹

Maraqlısı odur ki, qarışqaların bəlkə də heç bir halda tapa bilməyəcəkləri zəngin qidda maddələrini bitki özü onlara təqdim edir. Bu qarışqalar hər il onları ən yaxşı qida və müdafiəylə təmin edən rirer ağaclarına doğru yol alır və onun ən uyğun yerində yuva qururlar.

“Ağıllı” ağac
Qarışqaları yemlə təmin edən “rirer” bitkisinin daha bir çox maraqlı özəlliyi də var: o, digər bitkilərdən fərqli olaraq, qarışqalar gedəndən sonra qida istehsalını dayandırır.⁷⁰
Qarşılıqlı yardım
Pirer bitkisinin yapdıqları “altruzim” deyil. Çünki qarşılıqlı yaşam dönəmində qarışqalar da ev sahibi üçün bəsləyici maddələr istehsal edir. Onun gövdəsində yer alan qarışqa qovuqları çürüyəndə maye ammonyak şəklində bitkinin yumşaq iç toxumalarına hopur. Bu maye bitki üçün çox faydalıdır. Digər tərəfdən, qarışqa koloniyasının nəfəs verərkən ifraz etdiyi qazın tərkibindəki karbodioksid bitkini daha da sağlamlaşdırır.

Bundan başqa, aparılan araşdırmalar göstərib ki, qarışqalar da öz növbələrində bitkini qidayla təchiz edirlər - ona müxtəlif sporlar, yosun parçaları, güvələr gətirirlər. Bitki də bunnlardan özünə lazım olan mineralları alır.

Strateqlər
Pheidole qarışqaları adətən yavaş-yavaş hərəkət edir və heç nəyə hücuma keçmirlər. Fəqət özlərini və ev sahibləri rirer bitkisini qorumaq üçün xüsusi strategiyaları var.

Əksər yarpaq yeyən böcəklər - məsələn, tırtıllar,- yumurtalarını bitkilərdə yerləşdirirlər. Qarışqalar isə vaxt itirmədən bu potensial təhlükəni aradan qaldırırlar. Onlar bir saat ərzində rirer yarpaqlarının üzərindəki termit yumurtalarını qeydə alır, sonra isə bir-bir tapdalayıb əzirlər. Və ya, yumurtanı ağızlarına alaraq, yarpağın kənarına qədər gətirir, oradansa aşağı tullayırlar. Araşdırmaçılar eksperiment məqsədilə termit yumurtalarını qarışqaların sürfələrilə eyni “otaq”lara qoysalar da, nəticə fərqlənməyib - qarışqalar gələcəkdə özlərinə problem yarada biləcək hər şeyi dərhal uzaqlaşdırıblar.⁷¹

“İstilaçı” bitlər
Pirer-ə zərər verən başqa bir canlı da istilaçı buğda bitidir (Ambates melanors). Buğda biti qarışqasız bitkilərə hücum çəkib, onların gövdəsini içəridən yeyərək, məhv edirlər. Fəqət əgər bitkinin qarışqa mühafizəçiləri varsa, bu mikroistilaçılar elə də uğur qazana bilmirlər. Onlar gövdənin daxilində tunel açmağa başlayanda qarışqaların hücumuna məruz qalırlar. Üzərində yaşadıqları bitkini hər cür “istila”dan müdafiə edən “strateq” qarışqalar bununla əslində həm də ekoloji tarazlığı qoruyurlar.

Bitkilərlə qarışqaların bu dərəcədə uyumlu bir ortaq yaşama sahib olmaları əsla təsadüflərlə izah edilə bilməz. Onlar, göründüyü kimi, bir-birlərinə tamamilə uyğun şəkildə yaradılıblar. Bu bölümün əvvəlində anoloji misal çəkmişdik: açarla onun açdığı qıfıl arasında yüz faizli uyğunluq varsa, bu, onların eyni ustanın əlindən çıxmasına, yəni elmlə yaradılmasına dəlalət edir. Eyni məntiq təbiətdə rastlaşdığımız hallarda da keçərlidir. Qarışqayla bitki ona görə tam uyumlu şəkildə yaşaya bilirlər ki, bir-birlərinə uyğun şəkildə düzəldiliblər. Onların özləri münasibət qurmağı, plan tutmağı əlbəttə ki, bacarmazlar. Hər ikisi onları yaradanın təlqinilə hərəkət edir və bunun nəticəsində həyatlarını davam etdirə bilirlər.

İnsanların vəzifəsi isə bu bilgili yaradılış örnəyini görmək onun sahibini tanımaqdır. Halbuki, çoxları bunu düşünmək istəmirlər. Allahın qüsursuz yaratmaq iqtidarı və gücü isə ayələrdə belə ifadə olunub:

“Ey insanlar, [sizə] bir məsəl çəkildi, ona qulaq asın. Şübhəsiz ki, Allahdan qeyri ibadət etdiyiniz bütlər lap hamısı bir yerə yığışsalar belə, heç bir milçək də yarada bilməzlər! Əgər milçək onlardan bir şey götürüb aparsa, onu milçəkdən geri ala bilməzlər. İstəyən də aciz, istənilən də! Müşriklər Allahı layiqincə qiymətləndirmədilər. Həqiqətən, Allah yenilməz qüdrət və qüvvət sahibidir!” («Həcc» surəsi, / 73-74)

MÜDAFİƏ VƏ SAVAŞ TAKTİKASI
Öncəki fəsillərdə qarışqaların sosial düzənlərinin son dərəcə inkişaf etdiyini gördük. Amma bu çalışqan, fədakar canlıların başqa bir xüsusiyyəti də var: düşmənlərinə qarşı çox uğurla mübarizə aparır və kolniyanın uğrunda savaşırlar. Qarışqaların kiçikliyi ilk baxışda onların müdafiəsiz olduqları təsəvvürünü yaradır. Amma çox asanlıqla tapdalanıb öldürülməsi mümkün olan bu canlılar heç kimn ağlına belə gəlməyən dərəcədə böyük işlər görməyə qadirdirlər. Çünki Allah yer üzündə yaratdığı misilsiz ekoloji düzəndə onların da yerini bəlirləyib və onları da gərəkən müdafiə mexanizmlərilə təchiz edib.

Qarışqalar Allahın təlqinilə insanı mat qoyan taktika və strategiyalarını koloniyanı qorumaq və qida axtararkən qarşılarına çıxan düşmənlərdən müdafiə olunmaq üçün işə salırlar. Ov etmək strategiyalarını inkişaf etdirərkən özləri də başqalarının ovuna çevrilməmək üçün mübarizə aparırlar. Bu mübarizənin bir növü də qarışqa koloniyalarının arasında gedir.

Koloniyalararası savaş
Koloniyalararası savaşların əsas səbəblərindən biri və birincisi qida qaynaqları uğrunda mübarizədir. Bu zaman adətən qidanı birinci tapan qarışqa növü savaşda qalib gəlir. Çünki onlar qidanı çevrəyə alaraq, digərlərinin ondan götürüb, ətrafa öz qoxularını buraxmasını əngəlləyirlər. Buna görə də, arxada gələn koloniyanın üzvləri qoxu vasitəsilə yoldaşlarına yol göstərə bilmirlər.

Yem qaynağına hamıdan əvvəl gələn işçilərin bir qismi onu mühasirəyə alarkən, digər qismi də dərhal savaşa qatılmayıb, qoxu izi qoya-qoya yuvalarına dönürlər. Yuvaya varan kimi bədənlərini irəli-geri hərəkət etdirib, antennalarını digər qarışqaların antennalarına toxunduraraq, yuva yoldaşlarını durumdan hali edirlər. Nəticədə savaşqan qarışqalar da qidanı tapanların köməyinə yetişir.

Bu, hələ adi hallarda belədir; qida qıtlığı yarananda isə qarışqalar son dərəcə aqressiv olurlar. Bu zaman iki qarışqa koloniyası savaşa girərsə, onlardan biri 10-14 gün ərzində digərini tamamilə məhv edə bilər.

Savaşın başqa bir səbəbi isə bir koloniyanın digərinin ərazisinə girməsidir. Qarışqanı yaşadıqları bölgəni xüsusi feromenlərlə işarələyirlər. Digər bir koloniya ora gələndə feromeni duyaraq, başqasının ərazisinə girdiyini anlayır və yönünü dəyişir. Əks təqdirdə savaş labüddür. Belə hallarda məsələn, toxucu qarışqalar xüsusi maddə buraxaraq, ən yaxın yarpağa doğru gedir və yuva yoldaşlarını taparaq, düşmənin gəldiyi anladırlar. Yoldaşları da bunu görüncə hərəkətə gəlir və toparlanaraq savaş meydanına yol alırlar. Yarım saat içində yüzdən çox qarışqa meydana yığışır.

Qısası, qarışqa koloniyaları təbii sərhədləri, təhlükələrə qarşı güvənlik sistemləri və bunlarla yanaşı, bütün koloniyanı qoruyacaq gücdə ordularıyla inkişaf etmiş bir müdafiə sisteminə malikdirlər. Belə bir sistemi qurmaq üçünsə onu planlayan ağıl və həmin planı gerçəkləşdirən iradə gərəkdir. Halbuki, ortada heç bir görünən ağıl və iradə sahibi yoxdur. Sistem gözlə görünməyən bir iradə tərəfindən formalaşdırılıb və qarışqalara da elə dünyaya gəldikləri ilk andanca öyrədilib. Başqa sözlə desək, onları yaradan Allah mürəkkəb bir müdafiə sistemi də qurub və həmin sistemi həyata keçirmək üçün lazım olan proqramı qarışqalara təlqin edib.

İndi isə açıq bir yaradılış örnəyi olan həmin sistemin detallarına baxaq.

Müdafiə taktikası
Müxtəlif koloniyalar arasındakı savaşlarda qarışqaların işlətdikləri cürbəcür taktikalar var. Onlardan ən geniş yayılanı qarışqaların özlərini daha uzun və böyük göstərməyə çalışmalarıdır. Şəkillərdən də göründüyü kimi, qarışqalar ayaqlarını mümkün olan qədər düzəldərək və başlarını qaldıraraq, daha uzun boylu və bədheybət görünməyə çalışırlar.⁷²

Onların işlətdikləri başqa bir müdafiə taktikası isə “düşməni sakitləşdirmək”dir. Bir qarışqa növü (S.Invoila) qovğaya girəndə qarnını titrədək xüsusi zəhər buraxır və yavaşca çənəsini açır. Bu zaman zəhərdən qorunmağa çalışan düşmənləri də çənələrini açaraq, onun ağzına bir damcı şəkərli su axıdırlar (qarışqaların qidanı necə paylaşmalarını yadınıza salın). Bu hərəkətin səbəbi zəhər çıxaran qarışqanın başını yeməklə qatıb, fikrini yayındırmaqdır. Qısası, qarşı tərəfin diqqətini başqa yerə yönəldərək, onu sakitləşdirirlər.

...Əlbəttə ki, qarışqaların taktikaları bunlarla yekunlaşmır. Onlar heyrətamiz fiziki özəllikləri və təlqin olunan “zəka”larıyla savaş meydanlarında daha mürəkkəb taktikalar da işlədirlər.
Turşu buraxan qarışqalar
Qarışqaların çox önəmli bir müdafiə texnikası da vücudlarındakı zəhər kisələrində lazım olanda zəhər, lazım olanda da xüsusi kimyəvi turşular yaratmalarıdır. Onlar həmin zəhəri düşmənlərinə qarşı çox bacarıqla işlədirlər. Bu zəhər hətta insanlara da müəyyən təsir göstərir, bəzilərində allergik şok meydana gətirir. Qarışqalar yaratdıqları kimyəvi turşudan da həmçinin eyni dərəcədə ustalıqla istifadə edirlər.

(Qeyd edək ki, “qarışqa turşusu” adlandırılan kimyəvi maddənin elmi adı Formiat turşusudur. NCOON formullu tərkibə malik kəskin iyli mayedir, şam ağacı və gicitkən tikanlarında, meyvələrdə, arı və qarışqanın ifrazatında olur. İlk dəfə 17-ci əsrdə qarışqanın ifrazatında tapılıb və buna görə də qarışqa turşusu adlandırılıb. Sənayedə müxtəlif məqsədlərlə işlədilir).

Əgər təkamül təlimini qəbul etsək, onda razılaşmalıyıq ki, ibtidai qarışqaların bətnində həmin zəhər kisəsi olmayıb, sonradan, “tarixi təkamül dövründə” meydana çıxıb. Amma bu, məntiqə zidd gəlir: çünki zəhər sisteminin çalışması üçün həm zəhərin özünün, həm də onu saxlayan kisənin olması gərəkdir. Özü də bu orqan bir növ izolə olunmalı, zəhərin orqanizmin digər hissələrinə yayılmasına imkan verməməlidir. Əlavə olaraq, həmin zəhəri düşmənlərin üzərinə püskürtmək üçün uyğun əzələ mexanizmi də yaranmalıdır. (Hətta zəhərin qarın bölgəsindən çıxmasını asanlaşdırmaq üçün oranın rahat dönməsini təmin edən xüsusi mayelər də ifraz olunur ki, bunlar qarın əzələlərini “yağlayırlar”.) Bütün bunlar təkamül dövrü çərçivəsində yavaş-yavaş inkişaf edə bilməzlər. Çünki tək bir elementin, orqanın əksik olması da sistemi işləməyə qoymaz və qarışqanın ölümünə yol açar. Ona görə də, məsələnin ancaq bir açması var: bu kimyəvi müdafiə sistemi qarışqada elə lap əvvəldən mövcud olub, tədricən yaranmayıb. Bu isə ortada bir elmi planlaşdırmanın olduğuna dəlalət edir. Hələ zəhəri işlətmələri bir yana qalsın, qarışqalar orqanizmlərinə heç bir zərər vermədən onu yaratmağı necə öyrəniblər? Təkamülçülər bu suala heç cür cavab verə bilmirlər. Cavab isə çox açıqdır: təbiətdəki bütün varlıqlar kimi, qarışqalar da qüsursuz sistemlərilə bir anda yaradılıblar. Onların vücudundakı zəhər istehsalı sxemini quran da, bunu necə işlətməyi qarışqalara təlqin edən də Aləmlərin Rəbbi olan Allahdır.
Saymağı bacaran qarışqalar
Kiçik bir qarışqa düşmənin gücünü necə anlayıb dəyərləndirə bilir? Axı bunun üçün riyazi bilgilər lazımdır?..

...Bəlli olub ki, qarışqalar alimlərin hələ də anlaya bilmədikləri bir metodla saymağı bacarırlar. Əgər öz yoldaşları düşməndən daha çoxdursa, dərhal güclü hücuma keçirlər. Əks təqdirdə isə geri çəkilirlər.

Bundan başqa, qarışqalar düşmənlərini böyük-kiçikliyinə görə də fərqləndirərək, onlara qarşı ayrı-ayrı taktikalardan yararlanırlar.⁷³
Yeriyən bombalar
Qarışqaların işlətdiyi taktikalardan biri də lazım olanda koloniyalarını qorumaq uğrunda intihara gedərək, düşmənlərinə zərər verməyə çalışmaqdır. Yəni qarışqalar da “kamikadze”lik edirlər. Onların çoxu buna çox cəsarətlə gedir. Fəqət Malayziya meşələrində yaşayan bir qarışqa növü (Saundersi camronotus) bu baxımdan daha çox maraq doğurur.

1970-ci illərdə araşdırma aparan iki entomoloq bu qarışqaların anatomiyaları və davranışları baxımından bir növ “yeriyən bomba” olduqlarını üzə çıxarıblar. Belə ki, qarışqanın çənəsindən vücudunun arxasına qədər zəhərlə dolu iki böyük vəzi uzanır. Mücadilə zamanı qarışqa düşmən tərəfindən sərt şəkildə sıxışdırılarsa, qarın əzələlərini şiddətlə gərərək vəzini partladır və zəhəri düşmənin üzərinə püskürdür.⁷⁴

Qarışqaların bu fədakarlığı əlbəttə ki, nə təbii seçimlə, nə də təkamülün digər mexanizmlərilə izah oluna bilməz. Bu fədakarlığı edən müəyyən ağıl, təhsil, duyğu və vicdan sahibi olan insan deyil, qarışqadır. Hətta qarışqaların fiziki dəyişikliklərə uğradığını düşünsək belə (halbuki, onların 80 milyon il ərzində heç bir dəyişikliyə uğramamaları faktdır), yenə də heç bir dəyişmə qarışqaya bu xüsusiyyəti qazandıra bilməzdi. Heç bir mutasiya bu canlını qəfildən düşünən, qərar verən, hiss edən varlığa çevirə bilməz.

Hətta təkamülçülərə bir az da güzəştə gedib, lap hesab etsək də ki, haçansa hansısa qarışqa belə fədakarlıq edib, yenə də onun bu cəhətini genlərlə gələcək nəsillərə ötürməsi imkansız olacaqdı - axı ölü qarışqa nəsil verə bilməz!

“Quldar” qarışqalar
Kimyəvi siqnalların qarışqaların toplum yaşamlarına təsiri baxımından Formica subintegra və Formica subserica (quldar qarışqa) cinsləri arasındakı münasibət çox diqqətçəkicidir. Bu münasibətlər zamanı meydana çıxan “quldarlıq” isə qarışqaların savaş taktikaları arasında ən maraqlısı sayıla bilər.⁷⁵

Bəzən bir koloniyanın əsgərləri digər koloniyanı rahatca əzə biləcəklərini fərq edərlərsə, “qul ovu”na girişirlər. Onlar həmin koloniyanın yuvasını işğal edir, kraliçanı öldürür və nektar dolu “bal küpləri”ni - yəni bədənlərini nektarla doldurub şişirdən qarışqaları qənimət kimi ələ keçirirlər. Ən qəribəsi isə balaca qarışqa sürfələrini oğurlamalarıdır. Bu qarışqalar bir müdət sonra böyüyərək, istilaçı koloniya üçün yemək arayan, saxlayan, kraliçaya qulluq edən “kölə”yə çevrilirlər.

Bəs Formica subintegra qarşı koloniyaya hücum edəndə yumurta və sürfələri necə maneəsiz oğurlaya bilirlər? Məsələ ondadır ki, onlar rəqibin yuvasına girəndə xüsusi bir feromen ifraz edirlər; bu feromen rəqibi təşvişə salır və onlar körpələrini xilas etmək əvəzinə vurnuxmaya düşür, ora-bura qaçıb, dağılışırlar. Bəlli olduğu kimi, hər qarışqa növü ayrı-ayrı feromenlər buraxır. Bu feromenlər qarışqalar üçün sərhədi müəyyənləşdirmək, düşmənin yerini və sayını xəbərləmək, hücuma keçmək, həyəcan siqnalı vermək kimi müxtəlif mənalar verir. Amma burada çox maraqlı bir məsələ var - belə ki, haqqında söz açdığımız Formica subintegra qarışqaları, göründüyü kimi, rəqibin təşviş və həyəcan siqnallarını necə verməsinə bələddir, özü də nəinki bələddir, hətta bunu yamsılıya da bilir. Nəticədə rəqibini təşvişə və həyəcana salaraq, nizamını pozur, təşviş içində qaçmağa vadar edir. Yəni çox ağıllı bir taktika işlədərək, düşmənin müdafiə sistemini içdən çökdürürlər.

Göründüyü kimi, ortada son dərəcə ustalıqla hazırlanmış bir savaş taktikası var. Üstəgəl, qarışqalar lap dünyaya gələndən həmin taktikanın tətbiqi üçün gərəkən kimyəvi vasitələrə və uyğun biliyə sahibdirlər.

Bəzi qarışqa cinsləri isə bütün işləri kölələrinə gördürürlər. Məsələn, qırmızı Amazon qarışqası (Polyergus) buna bir misaldır. Amazon qarışqalarının hamısı “əsgər”dirlər. Savaşmaq üçün yaradılmış böyük, kəskin çənə sümükləri var. Nə qida toplamağı, nə də körpələrinə baxmağı bacarırlar. Onlar bəzi kiçik qara qarışqa növlərinin yuvalarına hücum edir, yumurta və sürfələrini ələ keçirirlər. Onlar isə gələcəkdə yetkin qarışqaya çevrilərək, Amazon qarışqalarının bütün işlərini görür, həmişəlik onların kaloniyasında yaşayırlar. Amazon qarışqaları hətta köç edəndə belə hər şeyi kölələrinə daşıdırlar. Nəticədə onların köçü çox sürətlə baş verir.⁷⁶

Qarışqalar iz buraxma qabiliyyətləri sayəsində hətta çox böyük canlılardan da müdafiə oluna bilirlər. Qarışqaların “Yusif böcəyi” ilə mübarizəsi buna çox gözəl bir misaldır. Onu görən qarışqalar iz buraxma metodu sayəsində bir araya toplanaraq, birlikdə böcəyə hücum çəkir və onu öldürürlər.

Başqa bir misal da göstərmək olar: koloniyanın hansısa bir üzvünə hücum edən tırtılı, - hətta özlərindən çox böyük olsa da,- eyni metodla məhv edirlər.

Bir canlının öz həyatını qorumaq və ya qidalanmaq üçün başqa birinə hücum etməsi normal qarşılana bilər. Amma bir canlı düşmənlərinə qarşı savaşarkən həmcinslərilə birgə hərəkət edirsə və bu savaş zamanı işlətdikləri taktikanı birgə bəlirləyirlərsə, bu, artıq düşünüləsi məsələdir. Çünki taktika müəyyənləşdirmək və bu taktikaya uyğun olaraq intizamla savaşmaq üçün ünsiyyət sistemi qurmaq ancaq ağıl, planlama və mühakimə nəticəsində mümkün ola bilər. Məsələn, müasir savaş taktika və strategiyaları bəşəriyyətin uzun sürən və çox baha başa gələn “təcrübələri” nəticəsində formalaşıb. Əsgərlər onu öyrənmək üçün xüsusi hərbi məktəblər keçirlər. Eyni zamanda, savaş zamanı həmin strategiyanın tətbiq olunması üçün xüsusi rabitə sisteminə də ehtiyac var. Ancaq kitabın öncəki bölümlərində haqqında danışdığımız kimyəvi ünsiyyət sistemi vasitəsilə hücum taktikasını müəyyənləşdirən, düşmənə birgə hücuma keçən, lazım gələrsə, özünü fəda etməkdən belə çəkinməyən “əsgər”lər təbii ki, nə hərbi məktəb keçiblər, nə də hansısa hərbi biliyə sahibdirlər. Onlar vur-tut bir neçə millimetr boyunda, düşünmə qabiliyyəti olmayan canlılardır.