bаjаrilgаn yoki bаjаrilmаgаn hаrаkаtni bildirаdi.
O‘tgan zamon subparadigmasi murakkab shakl yasalishi tizimiga ega
bo‘lib, dastlab o‘tgan zamonning birlamchi yasalish tizimini va ikkilamchi
yasalish tizimini ajratish kerak. Birlamchi tizim –
affikslar bilan yasalish,
sintetik grammatik shakllar tizimi; ikkilamchi tizim – asosan
edi affiksoidi
bilan hosil qilinadigan analitik grammatik shakllar tizimi.
T
arixan
er- fe'li mavjud bo‘lib, keyinchalik bu fe'l leksik ma'no anglatish
xususiyatini va shu bilan birga undan turli shakllar yasalishi xususiyatini
yo‘qotgan. Bu ikki hodisani nazarda tutib ushbu fe'l
to‘liqsiz fe'l deyiladigan
bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek tilida to‘liqsiz fe'l degan fe'l yo‘q, faqat
e- fe'l
asosidan hosil
qilingan edi, ekan, emish affiksoidlari mavjud. Bulardan
tashqari,
e asosidan
hosil qilingan
esa, emas ham mavjud bo‘lib, allaqachon alohida-alohida til
birligiga:
esa – ta'kid yuklamasiga,
emas – inkor morfemasiga aylangan.
Bulardan
emas bo‘lishsizlik ma'nosini ifodalaydigan
affiksoid sifatida
ishlatiladi.
U
ch affiksoid –
edi, ekan, emish garchand asos (
e-) va affiks (
-di, -kan,-mish)
qismlaridan tashkil topgani aniq sezilib tursa ham, bunday ma'noli
qismlarga ajratilmaydi, yaxlitligicha affiksoid deyiladi. Bu affiksoidlarning
ishlatilish doirasi ancha keng bo‘lib, shu jumladan fe'lning uzoqroq o‘tgan
zamon shakllarini yasashda qatnashadi, analitik shakl hosil qiladi.
O‘tgan zamonning sintetik shakllari quyidagicha yasaladi:
1)
-di
affiksi bilan yasaladi. Bunda harakatning
nutq paytidan biroz oldin
aniq amalga oshgani ifodalanadi, shunga ko‘ra aniq yaqin o‘tgan zamon
shakli deyiladi:
gapir + di + m kabi.
2)
-gan
affiksi bilan yasaladi. Bunda harakatning nutq paytidan ancha oldin
amalga
oshgani ifodalanadi; aniq yaqin o‘tgan zamon va uzoqroq o‘tgan
zamondan farqlab ushbu zamon yasalishini shartli ravishda aniq old o‘tgan
zamon deb nomlash mumkin:
gapir+gan+man kabi. Bu zamon shakliga –
dir
gumon yuklamasini qo‘shish bilan harakatning aniq bajarilganiga gumon
bildiriladi:
gapir + gan + dir + man
kabi.
3)
-b
affiksi bilan yasaladi. Bunda harakatning nutq paytidan oldin amalga
oshganidan keyinchalik xabardor bo‘lish ma'nosi ifodalanadi, shunga ko‘ra
shartli ravishda darak old o‘tgan zamon shakli deb nomlash mumkin:
gapir
+ib + san
kabi.
Dostları ilə paylaş: