Qarşısına qoyulacaq ilk ölüm-qalım imtahan olacaq. Müzakirələrin gedişində təşkilatın zəngi quru bu məsələnin ümumi fonlaktının açıq müzakirəsində qərara verilməsinin əleyhinə çıxdı

***
Vəhşi ona tapşırığ verənlərdən haqqın az bir hissəsin almışdı, qalanını isə iş başa çatandan sonra alacaqdı, özündən başqa beş nəfəri o özü tapıb onlarla çatacaq haqqı da özü verəcəkdi. Razılaşma belə olmuşdu ki, Con öldürüləndən ən uzağı bir ay müddətinə onların hamısı türmədən çıxmalı idilər. Əgər hər hansı bir səbəbdən gecikməli olsalar növbəti ay üçün hamısına əlavə beş yüz dollar verilməli idi. Belə bir hadisə baş vermiş olsa idi, hamısının gözü qabağında Conu öldürüləln andan məhkəməyə verilib tutması olsa onun türmədə yatacağı hər il üçündə beş yüz dollar ona və yaxudda ailəsinə verilməli idi. Vəhşi türmənin rəisin tələsdiridi. Çünki onların razılaşmaları belə olmuşdu ki, Conun öldürülməsi şəraiti v üsulu hər ikisinin birgə qərarı ilə olmalıdı. Rəis Qarnison çox qorxurdu ki, Conun ölümü dustaqların qiyamına səbəb olsun. Ona görə hadisə bir olmalı idi ki, təqsir türmə rəhbərliyinin üstünə gəlməsin.

Rəis bir neçə dəfə müxtəlif bəhanələrlə Conu kamerasından tək çıxarmağa cəhd etmişdi ki, onu istintaq otağına, hamama həyət süpürməyə aparıb orada işin bitirsinlər. Bu mümkün olmamışdı, nəzarətçilərlə kameradakı dustaqları arasında şiddətli vuruşma olmuş bu vuruşmadan xəbər tutan qonşu kameralar xəbər tutan qonşu kameralar hay-küy salıb bütün dustaqları ayağa qaldırıb rəisə ölüm türməyə alov deyə hamısı bağırmağa başlamışdılar. Rəisdə hadisənin sonrasından qorxub, inadından əl çəkməli olmuşdu. O bilirdi ki, türmənin daxilində dustaqlardan xəbərsiz Conu hər hansı şəraitdə öldürsələr günah onun üzərinə gələcək və dustaqlar ən azı onun haqqında ölüm hökmü verəcəklər. Odur ki, qərara alındı ki, Con ancaq dustaqların ____ gəzintisi zamanı öldürülsün. Bunun üçündə həmişəki qayda üzrə dustqların hamısı birgə gəzintidə olsalar nəzarətçilər nə vəhşini nə də onun adamlarının heç birin salamat qurtara bilməyəcəklər. Şərtlədən biridə onların salamat qalması idi. Əgər vəhşinin özü və yaxud da onun adamlarından iki nəfərdən çox öldürsəydilər rəis bu vəziyyətə cavab verməli olacaqdı. Razılaşma belə oldu ki, Conun kameradakı on səkkiz nəfərlə gəzintiyə gətirdilər başqa kameraların açılması on beş dəqiqə nəzarətçilərin ləngiməsi ucbatından gecikdirirlər.

Türmənin rəisi polkovnik Qarnison bu planı şübhələndiyi və həm də türmədəki bütün qara dərililəri himayəlik etdiyin dəqiq bildiyi mayor Daniyelin növbədə olmadığı günə saldı və _____ qədər o gün qara dərililəri nəzarətdən uzaqlaşdırdı. Ancaq imkan edə bilmədiyinə görə zənci kapitanı daxili nəzarətdə saxlamalı olmuşdu. Türmə rəisinin müavini podpolkovnik Eriksonla mayor Daniyein birgə hazırladıqları plana görə səlahiyyəti ilə müəyyənləşdirilmiş və sıra ilə təsdiqlənmişdi. Əgər birinci adam bu gün işdə yoxluğu onu ikinci adam əvəz edir. Əgər o cavabdeh adam bir saatlığa belə türmədən kənara çıxıbsa həmən vaxta cavabdeh üçüncü adam hesab olunurdu. Bu qayda sözsüz yerinə yetirilirdi. Həmən adamın tapşırığı hamı üçün məcburu idi, hətta polkovnik Erekson üçündə. Bu gün Daniyel olmadığına görə səlahiyyət qara dərili kapitan türmənin təsərrüfat işləri üzrə rəis müavini Laysmenin üzərində idi. Laysmen bütün kameraların açılıb saxlanmasında iştirak etməli olan üç nəfər zabitdən biri idi. Həmdə o gərginlikdə dustaqların əyinlərindəki paltarlarının arasında sərbəst gəzmək hüququna malik idi.

Qayda belə idi ki, kameralar ardıcıl açılır, dustaqlar dəhlizdə üzü divara saxlanılır, sonra nəzarətçilərin komandanlığı altında birgə gəzintiyə çıxarırdılar. Bu gün nəzarətin ümumi rəisi kameraları həmişə olduğu kimi ____ yox onlardakı Conun kamerasını açmaqla başladı. Laysmer heçnə başa düşmədi. O, şübhələndi istədi səbirsizlik edib soruşsun ki, niyə belə edirsiz. Axı qaydaya görə birinci kamera açılmalıdı. O, şübhə yaratmamaq üçün, özün saxladı, fikirləşdi ki, qoy görüm nə etmək istəyirlər.

Vaxt rəisi dustaqların üzü divana yox bir başa gəzintiyə deyə əmr verdi. Laysman bu əmrdən yəqin etdi ki, burada tələ var. Ancaq görüm bu nə tələdi. İki nəzarətçi dustaqları gəzintiyə apardı. Vaxt rəisi vəhşinin və onun adamlarının yaratdğı cəmi on nəfərdən ibarət olan kamranı açmağa başladı.

Laysman fikirləşdi ki, deməli o biri kameralar açılmayacaq. Bu altı nəfər silahlı qatillər çox asanlıqla on səkkiz nəfərin öhdəsindən gələcəklər. İkisi üçü qəfil Conun üstünə hücum etsələr onu ölümcül yaralamacaqlar.

O bir anlıq vəziyyəti götür qoy edib nə edəcəyi haqda fikirləşdi. Türmənin rəisi öz pəncərəsindən onun müavini Eriksonla öz pəncərəsindən meydançanı seyr edirdilər.

Podpolkovnik Erikson ____ Con gilin kameradan dustaqların çıxarıldığını ____ də dustaqların gəlmədiyini görüb sui-qəsdin təşkil olduğun başa düşüb bir az özün itirdi. Bu vaxt kapitan ___ qışqırın Con gilin kameradakı aftaritetin üstünə gedib onun yaxasından tutub onun əynindəki ____ çıxarmağa çalışdığın görüb bununla o nə etmək istədiyini fikiləşdi.

Laysman aftoritetin üstünə gedib əvvəl qışqırdı ki, bu nə ____saxlamısan sənə yüz dəfə demişəm ki, paltarı çirkli saxlama. Onun yanındakı Conda eşidə biləcəyi bir səslə ___ vəhşi özündən başqa beş nəfərlə Conu öldürmək üçün sizə hücum edəcəklər. Mən sizdən aralanandan sonra onlar görükən kimi, o üç-üç vuruşa hazır olun. Conu əhatəyə alın, onlar sizə yaxınlaşanda onları ____ ___ onlara hücum edin. ____ dəmir parçasın örtün Cona Laysman aftaritetin ____ aparıb onun ayaqların ___- ___ onlardan uzaqlaşdı. Polkovnik kapitan Laysmanın onları xəbərdar etdiyin və ona nəsə ötürdüyün görüb əhsən Laysman halal olsun sənə deyə fikrindən keçirtdi və otağından çıxıb şübhə yaratmasın deyə iti yerişlə gəzinti yerinə tərəf getdi. Con artıq bu bir neçə gündə dustaq yoldaşların tanıdığına görə kimin-kimlə durmağını tapşırdı. O, dedi ki, davamı bu adamlar üzərinə götürəcək. O, həmən dustaqların adların çəkdi. Onlara dedi ki, mənə baxmayın ancaq qulaq asın. Onlarda küt alət var çalışın alətdən yayının. Hər iki nəfər davaya girəcək, bir nəfər kömək etsin. Mənimlə işiniz olmasın. Mənə vaxt ayırıb özünüzü çaşdırmayın. O vəhşini əhilləşdirməyi mənə tapşırın və arxayın olun. Bizlərdən kim qorxsa deməli o zədə alacaq.

İndi üç-üç bir-birinizdən üç-dörd metr aralı dayanın və söhbət edirmiş kimi özünüzü ___ aparın. Mən işzarə verəndə onların üzərinə atılın.

Con ən güclü dustaqların onun yanında durmasına imkan vermədi. Mənə yaxın vuruşun. Ancaq məni yox özünüzü qoruyun, onları vurun.

Meydançaya girən on nəfəri onlara yaxın gətirən nəzarət rəisi onlara dağılışın əmrin verdi. Con yanındakı bədənli dustağa mənim solumda məndən yarım metr qabaqda, ayaqlarını yerə möhkəm sıx dayan. Vəhşi mənə yaxınlaşanda mən sol əlimi sənin çiyninə qoyub havaya sıçrayacam. Qorxma sənə xətər yetirmələrinə imkan vermiyəcəm. Vəhşinin adamları guya söhbət etmək üçün onlara yaxınlaşanda Con öskürüb əlin qabağa uzatdı. Dustaqlar onların üzrinə sığıldılar. Qızğın vuruş başladı. Vəhşinin döyüş planı pozulduğuna görə, vuruşa əhəmiyyət verməyib cibindən çıxartdığı bıçağın açılma düyməsin baxıb Conun üstünə yeridi.Con ona əhəmiyyət vermirmiş kimi yerindən tərpənməyib dava eliyənlərə baxırmış kimi özün apardı. Vəhşi iki metrliyə çatıb addım atmaq məqamında Con əlin yanındakı dustağın çiyninə atıb pələng kimi qoşa təpiklə vəhşinin sinəsindən zərbə endirdi və çiynindən tutduğu dustağı buraxmayıb onu özünə dayaq verib təkrar geri sıçradı. Dustağı buraxıb arxası üstə yenə çırpılmış vəhşinin havadan qolun burub bıçağı əlindən saldı. O, havaya qalxıb qoşa ayaqla vəhşinin sinəsindən ___. Vəhşinin bədəni boşaldı. Con başını qaldırıb ətrafa çıxarırlar. Qarşısındakı ___ Vilson adlı dustağına aldığı bıçağı gördü. Bir göz qırpımında yerdəki bıçağı götürüb özün çatdırıb bıçağı quldurun qarnına soxdu və sol əli ilə onun alnından zərbə andırdı. Quldur arxası üstə yıxılıb qaldı. Con baxdı ki, dustaqlardan bir neçəsi yaralanıb, o biriləri isə quldurları tərk silah edib yerə yıxıb təpikləyirlər.

Bu vaxt gəlib meydançaya çatıb vuruşu seyr edən Erikson son dustaqlara yaxınlaşın, bəsdi kifayətdi əmrin verib Cona baxdı. Con uşaqları səslədi. Con əvvəldən rəisin pəncərədən meydanı seyr etdiyin görmüşdü. O, hələ də pəncərə qabağında dayanmış polkovnik Qarnisona baxıb, əlin ona tərəf uzadıb, uca səslə bağırıb. Polkovnik yenə zibilli iş tutdun. Gəl bu zibilləri yığışdır burdan. Növbəti dəfə elə-eləki səninlə görüşə bilək. Arvad kimi pəncərə arxasında gizlənmə. Gəl bura məni necə öldürə biləcəyini sənə öyrədim.
***
Yaralıları tez həkim məntəqəsinə apardılar. Con gilin kamera yoldaşlarından iki bıçaq yarası alan dustağın vəziyyəti ağır idi. Conun quldurlardan birinin öz bıçağı ilə vurduğu adam ölmüş vəhşi isə düşdüyü yerdən tərpənə bilməyib can verirmiş kimi zarıyırdı.

Həyətə çıxarılan dustaqlar baş vermiş hadisədən xəbər tutub üzlərin türmənin inzibati binasına tərəf tutub polkovnik “Qarnisona ölüm”, “türməyə alov” deyə özlərindən çıxmış halda qışqırmağa başladılar. Gəzintidən yeməkxanaya aparılan dustaqlar bir azda özlərindən çıxıb əllərindən mis qabları, stollarına, divarlarına çırparaq, sizin verdiyiniz yeməyə nəhlət, Cona azadlıq deyə yeməkdən inkar etdilər. Nəzarətçilər və kənardan çağırılmış ____ nəfər əsgərlə qarşı durma oldu.

Podpolkovnik Eriksonun məsləhəti ilə kapitan Laysman Cona yaxınlaşıb Con bu ixtisas bizim xeyrimizə deyil və bizim gələcək planlarımızı poza bilər. Ona görə mənsub olduğum təşkilatın adından sənə deyirəm ki, dustaqları sakitliyəcəyəm. Qalan xırdalıqları mayor Daniyel sizə danışar. O, Condan aralanıb uzaqlaşandan sonra Conun gur səsi hamını ona baxmağa məcbur etdi.

Qardaşlar bu hərəkətinizə görə çox sağ olun. Siz sübut etdiniz ki, bizim hamımızın adı dustaqdı, bir-bir edam eyni _____. Bizim hər birimizə qarşı olan haqsızlıq hamımıza qarşı olan hərəkət deməkdi. Qoy türmə böyükləri bunu bilsinlər. İndi onları bunu öz gözləri ilə gördülər. Nə qədər kənardan bizə qəsd etmək üçün pulla tutulmuş quldurlar gətiriblər, onların bu vəziyyətdə də qaytarıb başlarına çırpacaq. Qaldı ki, siz vətəniniz Amerikanın sabahına lazımsız. Siz mənə bu günkü Amerikada baş verən haqsızlıqlara, özbaşnalıqlara qarşı mübarizədə lazım olacaqsız. Biz əsil Amerika uğrunda mübarizə aparıb əsil Amerikanın necə olduğun bütün dünyaya göstərməliyik. Ona görə o mübarizəyə hazırlaşmaq üçün bunların bizi münaqişələrə çəkməsinə imkan verməməliyik və gözəl yeməməklədə özmüzü zəif saxlmamalıyıq. Bu səbəbdən bütün dustaqlardan qardaş kimi bir süfrədə oturub yeməyimizi rica edirəm. Bütün dustaqlar Conun çağrışın eşidib cərgəyə düzülüb mətbəxdən yemək götürməyə başladılar.

***
____ Karvansarası Amerikanı azad görmək istəyənlərin demokrat fikirlərin və birdə bütün millətlərdən olanların ağ-qaralığından asılı _____ sağ qalacaqlarına ümid edib rahat yata biləcəkləri biz məkana çevrilmişdi. Bildiyimiz kimi burada öz başınalıq edən gəlmə və onlara qoşulan yerli quldurluğa Conun son qoymasından sonra Karvansa hamının olmağa başlamışdı. Baş verə son hadisə, planlarının muzdlularının zənciləri o şəkildə kütləvi öldürdükləri və Conun onlara qarşı vuruşması hadisəsi karvansanın həm karvansarada həmdə qonşu ştatlarında məşhurlaşdırdı və hamının görmək istədiyi bir yerə çevirmişdi. İşdə elə gətirmişdi ki, bu müdhiş hadisə ilə _____ başlayan vətəndaş müharibəsi eyni dövrə təsadüf etmişdi. Heç kim müəyyən edə bilməzdi ki, bu qabaqda gələn üç-beş nəfər silahlı dəstə hansı tərəfdən yəni azad sahibkarlar ittifaqlarının, onların hakim olduqların ştatların sihalı birləşmələrindəndi yoxsa var qüvvələri ilə təhkimçiliyi, köləliyi saxlamaq istəyən plantatorların mərkəzi hakimiyyətə onun _________ tabe olamayanların silahlarıdı. Ştatda yeməydən, geyməydən asan tapıaln silah idi. İşləyəndən də çox əli silahlı mövcud idi. Doğma evinin nə qaldığın karvansaranın nədə yaşadığın şəhərin sabah sənin olacağına inam qalmamışdı. Ancaq elə bilki Con Billi karvansaranın bu qarma-qarışığ dövrün dinc iqamətgahına çevrilmişdi. İndi bu hadisədən sonra bizim tanıdıqlarımızdan başqa karvansaraya yad adamlar gəlir, onlarda səssiz səmirsiz nəyi isə axtarırmış kimi nigaran davranırdılar. Sonralar məlum olacaq ki, onlar Con haqqında yazılan qəzet materiallarında Cənun Amerikanın azad olması uğrunda yaratdığı hansısa təşkilata qoşulmağa gəliblər.

____ tanış edəndən sonra Tamela fredin vasitəsilə təşkilata bağlandı. Vəkil Stefan Adams təşkilat haqqında məlumat alsada o Cona vəkillik etmək üçün təcili Kanzas sitiyə getdi.

Təşkilata qoşulub, nə qədər ömrü var ədalət uğrunda mübarizə aparan Cona qoşulub onunla bir yerdə vuruşmağı lohanay ən yaxşı xidmət, ____ hesab edən Vinçent dəhlizdə yarı-yuxulu Lohannanın surətin görəndən sonra çaşıb yolun ortasında qurumuş ağac kimi qalmışdı. O bu yaşına qədər gördüklərinin hamısına hətta hər gün bir yrdə olduqarını əzizlərinədə şübhə edə bilərdi ki, ola bilsin bu onlar deyil, mən səhv etmişəm. Ancaq bundan sonra bu dünyanı min dəfədə yaşamalı olsa heç vaxt ona ömür bağışlayan həmdə dəsmal ilə onun göz yaşını silib, alnımdan öpən o məlakəni səhv sala bilməzdi. İndi gördüyünə şübhə etmədiyi o Lohanna yel olub ötüb keçmiş onu alıb gözdənitmişdi. Ancaq inanırdı ki, həmdə hinduların qəbilə başçısı ona qayıdıb o dəsmalı səndən almalıdı. O dəsmal nə qədər səndəki o heç kimi sevə bilməz. Vinçentə Lohannanı çöldə bayırda gəzməyin mənası olduğun biliyinə görə pəncərəni açıq qoyub gözlərin ona dikmişdi ki, nə vaxtsa Lohanna quş kimi bu pəncərədən uçub onun ovcuna qonacaq.

Qəfil qarşısına çıxan Vinçenti görən Lohana çox ağır sarsıntı keçirtdi. O, atı dəli kimi çapıb həm özün həmdə atı yazmaq istədi. Hara çarpıldığını bilməyən at sıldırım qayaya dirənib dayandı. Lohana qabağa baxdı. Baxılması mümkün olmayan dərin uçuruma və ata baxdı. At tamam tər-su içində idi. O, məni niyə bura gətirdi? O, mənə nə demək istəyir? Mən hara qaçıram. Mən _____ niyə gəlmişəm. Mən nə üçün doğulmuşam. Mənim kimim var bu dünyada. Əvvəl Vinçent sonra Con yadına düşdü. Vinçentin əlindən tutub qaça-qaça Conun haqq dolu mərdlik dünyasına girmək istədi yada ata bir ____ vurub ____ qayadan atılaraq yox olub getmək. Mən öz əlimlə verdiyim dəsmalı Vinçentdən geri almalıyam. Elə bəlkə oda mənim bu məqsədimi bilib arxamca gəlib. Biz dünyanın hansı drin zindanında da olsa Conu tapıb onun mübarizəsinə qoşulmalıyıq. Ancaq haqq yolunda döyüş birin günahlarımızı bağışlatdıra bilər. Vinçentlə bir bir-birimizə layiq edə bilər. Həmən günün səhəri Billilərin karvansaradan çıxan bir cüt atlı Kanzas-siti istiqamətində atılan surətlə maparaq gözdən itdilər.

***
Onsuzda əvvəldən Konzas-sitidə ona açılmış məhkəmə şəhərdəki ictimai-siyasi vəziyyəti gərginləşdirmişdi. İndidə türmədə baş verən və hər iki tərəfdən ölümlə nəticələnən hadisə əhalini etirazın birazda çoşdurmuşdu. Qəzetlər azad fikirli Conun nə yolnan olarsa olsun türmədə öldürülməsinə cəhd edildiyini yazırdılar. Şəhər əhalisidə bu ____ vuruşmalardan günü-gündən pisləşən həyatlarının bir möcüzə bir hadisə nəticəsində yaxşılaşacağına ümüdlü idilər. Quldurlarının və _____ əlində olan şəkər icmaları və şurası məhkəmənin həm gecəsindən, həmdə çıxarılmağı qərarın əhalinin necə qəbul edəcəyindən çox narahat idilər. Onların Conu məhkəməyə qədər türmədə səssiz-küysüz öldürmək planları baş tutmadı. Üstəlik türmənin rəisi polkovnik Qarnizon şəhər şurasında onu təzyiq edən adamlara xəbər göndərdi ki, Conu öldürmək üçün ona birdə təzyiq olsa o, özün güllə ilə vuracaq və bunun da səbəbi kimlər tərəfindən ona edilən təzyiqi açıqlayacaq. Bundan sonra əlac qaldı ancaq məhkəmənin ölüm hükmünə ki, bunuda bacardıqca tez etmək hökmüdə təxirə salmadan yerinə yetirmək lazım idi ki, son zamanlar qəzet səhifələrindən düşməyən yeni Amerika istəyən Con bəlasından bir dəfəlik yaxa qurtarsınlar. Bunun üçüb bütün imkanlardan hədə ölümlə və puldan istifadə edib məhkəməni ölüm qərarı çıxarmağa tələsdirdilər.

Conun iki vəkilindən birin Azad Amerika tərəfdaşların təşkilatı tərəfindən təyin edilmiş vəkil günün günorta çağı məhkəmədən çıxarkən bir dəstə təxribatçı tərəfindən küt alətlərlə ğlümcül vəziyyətə qədər döyül____. Elə həmən gündə günün ikinci yarısında Stefan Adams məhkəməyə Conun vəkilliyi üçün ərizə və və bunun üçün köçürülmüş rusum haqqını qəbzini təhsil verdiyi hər gün tərəflərdən biri qatilə öülm hökmü çıxarmasan özün öləcəksən. O biir tərəfdən isə haqq və ədalət sərkərdəsi Conu azad etməsən özün ömürlük qəbir zülmətinə qərq olacaqsan deyə onlarla aldığı məktubuntəəssüratı altında məhkəməni açıq elan etdi. Kanzas ali şurasının hüquq müdafizəçisi dövlət iddiaçısı hüququnda____ olsa çıxış edib, Amerikanın tarixində ali irqə mənsub ağ dərili və ali hüquqly vətəndaşın hüquqsuz sahibinin şəxsi əmlakı hesab olunan bir neçə nəfəri kölə zəncinin müdafiəsinə qalxaraq ölkənin altı nəfər qitməyli vətəndaşını öldüməsi kimi bütün dövlətimizin adına ləkə sayılacaq bir hadisə törətmişdi – dedi. O, odur ki, möhtəşəm məhkəmədən, dövlətimiz, millətimiz və qohumlarımız xatirinə tələb edirəm ki, yüksək mənsəbliyimizi ölkəyə tam yiylik hüququmuzu və ali ____ hüququmuzu layiq olduğu ucalıqda tutuaraq bu ağlın titirmiş, yolundan çıxmış kimliyin unutmuş qatilə ölüm hökmüçıxarasınız.

Hakim şahidlərin çıxışlarına başlandığını elan etdi. Onun qarşısındaki sənədə görə elan etdi ki, hadisə baş verən ____ Villi karvansarasından üç şahid dəvət olunmuş ki, onların ifadəsi ilədə kifayətlənməli olacaq. Çünki, xəbər verilməsinə baxmayaraq bilinməyən səbəbdən itkiyə məruz qalmış zənci tayfasından şahidlər gəlməmişdilər. Baxmayaraq ki, yolun uzaqlığın nəzərə alıb biz onların kifayət qədər vaxt ayırmışdıq və təhlükəsizliklərinə təminat vermişdik.

Bu vaxt zalın küncündən təmkinlə ayağa qalxan həmən yol gedəb zənci tayfasının başçısı yetmiş yaşlı Rayman: Hörmətli hakim mən və biz burdayıq. Sizin elanınıza əlavə edib deyim ki, bizə məhkəməyə hər hansı çağırış dəvət təqdim olunmayıb və biz heç bunu gözləmirdik. Çünki Amerikada yaşayan hüquqları bizə imkan verin ki, belə dəvət gözləməyək. Ancaq xeyrinin olmayacağın bilə-bilə Conun qarşısındakı haqq borcumuzu yerinə yetirmək üçün, hadisənin təşkilatını hamıdan yaxşı bilən və bu hadisənin niyə törəndiyini sizə izah edəcək şahidlər kimi hazır gəlməli idik və gəlmişik.

Rayman danışa-danışa hakimə yaxınlaşıb əlindəki xeyli sənədi ona təqdim edib, şahidlərin ifadə verdiklərini kürsüyə qalxdı. Hakim sənədləri xeyli ora bura çevirib. Buyurun Rayman öncə özünüzü təqdim edib və sonra hadisəni danışın.

Möhtərəm hakim və cənablar mənim ulularım yüz on beş il bundan öncə dəniz quldurlarının qul alveri dəstələrinin Afrikanın qərbindəki Aşoti vilayətinin Kunasi yaşayış məntəqəsinə qəfil hücumu nəticəsində bizim tayfamızdan üç yüz nəfər kişi oğlan uşağı və onların arasında yaraşıqlı əlli nəfərdə qız gəlin olmaqla əsir götürüb üç aydan sonra Amerika sahilərində gəzdiriləndən sonra ______ torpaqlarına bizi çıxarmışdılar. Payız fəsli olduğuna görə bizi sata bilməmişdilər. Özlərinində saxlamaq ____ imkanları olmadığı üçün üç yüz insan dənizlə meşənin arasındakı tarlaya buraxıb qaçmamaları üçün dörd tərəfdən gözətçilik etmişdilər. Ulu babamızın böyük təcrübəsi ilə ot bitkiləri ilə müalicəni bacarması məişət və ov alətləri ustası olması və qəbilədəki nüfuzu bu üç yüz nəfərin iki _____ qışdan çıxarmasına səbəb olmuşdu. Babam bütün tayfasının işləyə bilən adamlarını on nəfərlik yer ____ ____ durmadan gecə-gündüz işləyərək ağac qamış avarla üstün ötrmüş. Böyük tonqallar qalayaraq həmən ocaqlardakı közü _____ qazmaların yerinə töküb qurutmuş, qadınları avardan____ döşək, yorğan hətta geyim, paltarların hördürmüşdü. O, kişiləri tələ üstü örtülmüş quyular qazandıqda, ____ durub bir neçə nəfərlə heyvan əhatəyə alıb əllərindəki, ağac və başqa ___ kimi ucu şiş alətlərlə birdə geniş yeri çəpərləyib heyvanları qovub orda saxlamaqla, çaydan dənizdən balıq tutmaqla tayfanın o qədərin qışdan çıxarmışdı. Sonralar bizim tayfa satılamqla əldən ələ keçmişdi. Yetmiş beş il bundan qabaq mənim atamın atası bir sahibkar yola gətirərək, onun təəssərüfatdan götürəcəyi məhsulları öz artıq əməyləri ilə onun işlətdiyi qədərə çatdırmaq şərti ilə çox ağır müqavilə şərtləri ilə çox ağır müqavilə şərtləri ilə sonda onların azad olması ilə qurtarmaq iyirmi beş illik müqavilə bağlamışdı. Babam öz tayfasın bu işə o qədər həvəslə cəlb etmişdi ki, beş altı il müddətində sahibkarın var dövləti gözlənilməz şəkildə artmışdı. O vaxt beş yaşımda olanda həmən sahibkar məni başının üstünə qaldırıb vaxt gələcək mən səni azad edəcəm, sən dünyanın ən xoşbəxt zənci övladı olacaqsan demişdi. Iyirmi beş il tamam olanda sahibar sözünün üstündə durub, tayfa ailəmizi azad edib. Onda mənim atam ona deyib ki, biz nə qədər sənin mülkiyyətində sənin nəzarətindəyik o qədərdə azadlığımızı hiss edə bilməyəcək. Bizi ____ gedən, başqa bir sahibkarla azad müqavilə bağlayaq. Sahibkar bunu gözləmirmiş kimi çığır-bağır salıb bunu edə bilməyəcəyin, bunu edərsə qısa müddətdə iflasa uğrayacağın bildirib. Sahibkarın övladların söhbətə qarşıb ataların sakitləşdirib onlar. Siz sözümüzün üstündə durub haqq sahiblərinin haqqın doğru verməyə borclusan – deyiblər. Sonra ____ ___ bizə nəqil etidyin iyirmi beş il bundan qabaqkı vəziyyətini xatırlamağı təvəqqe ediblər. Sahibkar bu söhbətdən sonra o qədər hirslənib ki, üç gün atamı dindirməyib. Sonra o yumşalıb atamı yanına çağırıb ona çox böyük hədiyyələr qızıl pul verib geyib ki, qazandıqlarının hamısı sizin zəhmətinizin nəticəsidir. Qisməndə olsa onu halal edin. Birdə nə vaxt nədən ehtiyacınız olsa mən olsamda olmasamda bu həyətə gəl. Mənim vəsiyyətimin içində sənin burdan heçnədən ötrü boş qaytarılmamağında yazılacaq.

Möhtərəm hakim və cənablar ondan sonrakı həyatınızda bizi çox yaxşı – pis sahibkarlarla işləmişik. Son bu sahibkar çox pis adam idi. Ona görə mən onunla üç mərhələli yəni üç beş on il müddətinə müqavilə bağlamışdım ki, o pis adam olsa adamlarımın hamısı on il əziyyət çəkməsinlər. Biz on ili çox böyük əziyyət və ilgilərlə başa vurduq. O müqavilənin heç bir şərtinə əməl etmirdi. Bizdə təbii ki, öz haqqımızı sübut edə bilmirdik. O, bizi yeni müqavilə bağlamağa məcbur etmək istədi və guya daha mənasib müqavilə bağlayacağı ilə bizi aldatmaq istədi. Məndə ona dedim ki, əgər sən əvvəl bağladığın müqavilənin şərtlərinə əməl tsəydin, bizdə indi sənə inanıb yeni müqavilə bağlayardıq. O, yenə bizi incidir, əmlaklarımzı və əmək haqqımızı verməməklə bizi buraxmışdı. Mən şerifə şikayət etdim. Şerif bizi buraxmağa onu məcbur etdi. Bu inun xoşuna gəlməyib bizdən belə əvəz intiqam almaq qərarına gəlibş Mən bu qədər danışdım. O, ___ isə mən danışa bilməyəcəm. Qoy görənlər danışsınlar.

Növbəti şahid Billi karvansarasının sahii Lessilxanım dəvət olundu. Bir müddət Lessil gah hakimə, gahda Cona baxdı. Con başın aşağı salmışdı ki, onların baxışları toqquşmasən. O bilirdi ki, Lessil çox həyəcanlıdı. Lessilin gözləri dolmuşdu. O, hönkürüb ağlamaq istəyirdi ki, Con mən səni gördümş Mən xoşbəxtəm ki, sənə görə bildim. Sonra o, hakimə baxıb, möhtərəm hakim mənim deməyə sözün yoxdu. Yəni onada baş vernləri danışmağa ehtiyac yoxdu. Lap mən istəsəmdə onları danışa bilmərəm. İnsan olan kəs o mənzərəni nə gözlərinin qarşısına nədə dilinə gətirə bilməz. Mən oradakıları sizə danışmağa gəlməmişəm. Mən gəlmişəm Conu görüm ona deyim ki, Con sağ olki sən varsan. Biz karvansarada onlar hamınız səni çox istəyirik.

Lessin bunları deyib hönkürüb gedib oturdu yerində. Sonra o hadisənində görmüş iki karvansara xidmətçilri əllərindən həmən mənzərəni əks etdirən şəkillər şahid kürsüsünə gəlib şəkili əvvəl zaldakılara sonrada hakimə göstərib, aparıb hamının qarşısına qoyub ağlaya-ağlaya gedib oturdular yerlərində.

***
Vəkil Stefan Adams hakimə və zaldakılara müraciət edərək sözə belə başladı ki, bilirəm ki, mənim vəkilliyim heç nəyi dəyişməyəcək və möhtərəm hakimin əvvəldən nəzərdə tutduğu qərarda təsir etməyəcək. Bu gün Kanzas ştatı nə vəziyyətdədisə orada qanunlar necə işləyirsə, bizim hörmətli məhkəmədə həmən gündədi. Mən gəlmişəm ki, Kambonada Conun birinci məhkəməsində dediyim sözləri birdə təkrar edib, sizə bütövlükdə Amerika vətəndaşlarına çatdırım ki, bu gün burada Con mühakimə olunmur. Bu gün məhkəmə zalında haqlı-haqsızlığın , insanlıqla, vəhşiliyin qanunla qanunsuzluöun iki tərəf kimi mühakiməsi gedir. Özündə insan haqlarını tam htifa edən milli irqçiliyə son qoyan, bərabər hüquqlu Amerika vətəndaşı yaradan 1786-cı ildə anadan olmuş ana yasamızın doğru və yalan olduöu bu gün bu roldan dünyaya təqdim olunacağın yada salmaq üçün son dəfə vəkil kimi söz demək istəyirəm. Möhətərəm hakim sizə onu demək istəyirəm ki, Cona toxunmaq olmaz o müqəddəsdi. O, Kambonada ____ atların arpasından oğurlayıb, gecə səhərə qədər anasından çörək istəyən həyatlarını bir sıxma arpadan asılı olan ailələri ölümdən qurtarıb. Fəhləçiliklə dilənçiliklə qazandığı quruşu onların arasında bölüb. O, körpə bacısı anasını quru döşünün üstündə can verməsin deeyə çörək oğurlayıb anasını ölümdən qurtarmaq istəyən _____ polislərin əlindən alıb çörəyi ona qayatrmaqla həyatda şərəfli iş nədisə onuda edib. Nəhayət o sürgün olunduöu Tomika şəhərində əhalinin bir tikə çörəyin zəhərə döndərmiş plantatorların qudurmuşsilahlarına qarşı cəsarət göstərib onların bir hissəsin yerlərində oturtmuşdu.

Yenə bütün dünyanın diqqəti bizə baş verən faciəyə və Kanzos-sitidə bu hadisəyə qiymət verəcək möhkəməyə dikilib. Möhətərəm hakim görəsən istər həyatda istərsədə xəyalda da olsa belə insan bu dəhşətli hadisəni qoca, uşaq, qadın qızların o cür amansızlıqla qətlə yetirildiyini, öldürülmüş körpənin ölü anasının döşündən süd əvəzinə qan əmdiyini görüb ona dözə bilən bir insan obrazı yaratmaq mümkün olarmı? O, mənzərəyə dözüb tarixin şahid olmadığı o ____ qarşı mıxmayana insan demək olarmı. Mən bilmirəm nədə təsəvvür edə bilmirəm. O faciənin davam etməsinin qarşısın alan daha iki o qədər adamın məhv edilməsinə imkan verməyən adam necə cinayətkar kürsüsündə otuzdurmaq olar. Ola bilərmi Conu günahkar hesab edib, özünü demokrat kimi dünyayaya təqdim edən bir ölkəyə əbədi silinməz bir ləkə vurasan. Mən və biz bilirik ki, Kanzasda bi çox ştatlarda ana yasa işləmir və siz Conu təqsirkar bilib ona edam cəzası verəcəksiniz. Elə məndə ona görə bura gəlmişəm Cona deyim ki, Con məhkəmənin qərarından asılı olmayaraq biz səninlə Amerikanın azadlığı və onun vətəndaş hüquqları uğrunda mübarizəni birlikdə aparacağıq. Sən buna əmin ola bilərsən zaldakıların böyük əksəriyyəti vəkilin bu nitqinə ayağa qalxanlar və sakitləşmədən yaşasın azad Amerika, yaşasın Con kimi insanlar. Hakim iclasın sonunda Cona söz verdi.