Asosiy formulalar
Burchak tezlik
𝜔
⃗⃗ =
𝑑𝜑
⃗
𝑑𝑡
Aylana bo‘ylab tekis harakatning burchak tezligi
2
2 v
t
T
bu yerda
- burilish burchagi; t – biror burchakka burilish uchun ketgan
vaqt; Т - aylanish davri; v – aylanish chastotasi.
Burchak tazlanish
.
d
dt
Aylanma harakatning kinematik tenglamasi
𝜑 = 𝜑
0
+ 𝜔𝑡
bu yerda
0
- boshlang’ich burchak ko‘chish; t - vaqt.
Aylana bo‘ylab tekis o‘zgaruvchan harakatning burilish burchagi va
burchak tezligi
𝜑 = 2𝜋𝑁 = 𝜔
0
𝑡 +
𝜀𝑡
2
2
𝜔 = 𝜔
0
± 𝜀𝑡
bu yerda N - aylanishlar soni;
0
- boshlang’ich burchak tezlik.
Burchak va chiziqli kattaliklar orasidagi bog'lanish:
𝑆 = 𝑅𝜑, 𝜗 = 𝑅𝜔, 𝑎
𝑡
= 𝑅𝜀, 𝑎
𝑛
= 𝜔
2
𝑅
bu yerda
- burilish burchagi,
- burchak tezlik,
- burchak tezlanish.
Moddiy nuqta inertsiya momenti
𝑱 = 𝒎𝒓
𝟐
bu yerda т - nuqtaning massasi; r – nuqtadan aylanish o‘qigacha
bo‘lgan masofa.
Jismning inertsiya momenti
2
1
n
i i
i
J
m r
bu yerda
r
- m
i
massali i – moddiy nuqtadan aylanish o‘qigacha bo‘lgan
masofa.
Quyida ayrim bir jinsli jismlarning inertsiya momentlari
keltirilgan:
№ Jism
Aylanish o‘qi
Inertsiya momenti
J
1.
R
radiusli
g’ovak
yupqa devorli silindr
yoki yupqa halqa
Simmetriya o‘qi
2
mR
2.
G’ovak qalin devorli
silindr
Simmetriya o‘qi
1
2
𝑚(𝑅
1
2
+ 𝑅
2
2
)
3.
R radiusli silindr yoki
disk
Simmetriya o‘qi
2
1
2
mR
4.
R radiusli silindr yoki
disk
Diametrga parallel
simmetriya o‘qi
2
1
4
mR
5.
l uzunlikdagi ingichka
sterjen
Sterjenga tik bo‘lib,
uning
o‘rtasidan
o‘tgan o‘q
2
1
12
ml
6.
l uzunlikdagi ingichka
sterjen
Sterjenga tik bo‘lib,
uning
chetidan
o‘tgan o‘q
2
1
3
ml
7.
Tomonlari a va b
bo‘lgan
bir
jinsli
plastinka
Plastinkaga
tik
bo‘lib,
uning
markazidan o‘tgan
o‘q
2
2
1
(
)
12
m a
b
8.
R radiusli shar
Shar
markazidan
o‘tgan o‘q
2
2
5
mR
9.
R radiusli sfera
Sfera
markazidan
o‘tgan o‘q
2
2
3
mR
Shteyner teoremasi
J= J
C
+ та
2
bu yerda J
C
– massalar markazidan o‘tgan o‘qqa nisbatan inertsiya
momenti; J - massalar markazidan o‘tgan o‘qqa parallel bo‘lib, undan a
masofadagi o‘qqa nisbatan inertsiya momenti; т – jism massasi.
Jismning aylanma harakat kinetik energiyasi
𝑻
𝒂𝒚𝒍
=
𝟏
𝟐
𝑱
𝒛
𝝎
𝟐
bu yerda
𝐉
𝐳
- jismning Z o‘qqa nisbatan inertsiya moment;
ω-jismning
burchak tezligi.
Tekislikda sirpanishsiz dumalayotgan jismning kinetik energiyasi
𝑻 =
𝟏
𝟐
𝒎𝝑
𝒎
𝟐
+
𝟏
𝟐
𝑱
𝒎
𝝎
𝟐
bu yerda т - jism massasi;
𝝑
𝒎
– jismning massalar markazini tezligi; J
m
-
jismni massalar markazidan o‘tgan o‘qqa nisbatan inertsiya momenti;
- jismning burchak tezligi.
Jismni qo‘zg’almas nuqtaga nisbatan kuch momenti
𝑴
⃗⃗⃗ = [𝒓⃗ 𝑭
⃗⃗ ]
bu yerda
𝐫
⃗⃗ - qo‘zg’almas nuqtadan 𝑭
⃗⃗ kuch qo‘yilgan nuqtaga o‘tkazilgan
radius-vektor.
Kuch momenti vektorining moduli
𝑴 = 𝑭𝒍
bu yerda l – kuch yelkasi.
Jismni aylanishida bajarilgan ish
𝒅𝑨 = 𝑴
𝒛
𝒅𝝋
bu yerda
d
- jismni burilish burchagi;
𝑴
𝒛
- qo‘zg’almas Z o‘qqa
nisbatan kuch momenti.
Jismning qo‘zg’almas nuqtaga nisbatan impuls momenti
𝑳
⃗⃗ = [𝒓⃗ 𝒑
⃗⃗ ] = [𝒓
⃗ 𝒎𝝑
⃗⃗ ]
bu yerda
𝐩
⃗⃗ = 𝐦𝝑
⃗⃗ - moddiy nuqtani impulsi; 𝑳⃗⃗ - jismni qo‘zg’almas
nuqtaga nisbatan impuls moment.
Impuls momenti vektorining moduli
𝑳 = 𝒓𝒑𝒔𝒊𝒏𝜶 = 𝒎𝝑𝒓𝒔𝒊𝒏𝜶 = 𝒑𝒍
bu yerda α - r va р vektorlar orasidagi burchak; l - р vektorni
nuqtaga nisbatan yelkasi.
Qattiq jismni aylanish o‘qiga nisbatan impuls momenti
𝑳
𝒛
= ∑ 𝒎
𝒊
𝝑
𝒊
𝒓
𝒊
= 𝑱
𝒛
𝝎
𝒏
𝒊=𝟏
bu yerda
r
- Z o‘qidan jismni qaralayotgan zarrasigacha bo‘lgan masofa;
𝒎
𝒊
𝝑
𝒊
- ushbu zarraning impulsi; J
z
- jismni Z o‘qqa nisbatan inertsiya
momenti;
ω - burchak tezlik.
Qo‘zg’almas o‘qqa nisbatan qattiq jism aylanma harakat
dinamikasining asosiy tenglamasi
z
z
z
d
M
J
J
dt
bu yerda
- burchak tezlanish; J
z
- jismni Z o‘qqa nisbatan inertsiya
momenti ,
Yopiq sistema uchun impuls momentini saqlanish qonuni
𝑳
⃗⃗ = 𝒄𝒐𝒏𝒔𝒕, 𝑱
𝒛
𝝎 = 𝒄𝒐𝒏𝒔𝒕
bu yerda J
z
- jismni Z o‘qqa nisbatan inertsiya momenti ;
- uning
burchak tezligi.
Masala yechish namunalari
1 - masala
Radiusi R = 0,1 м bo‘lgan g’ildirak shunday aylanadiki, g’ildirak
radiusining burilish burchagi bilan vaqt orasidagi bog’lanish
φ=А+Bt+Ct
3
tenglama orqali berilgan, bunda В=2 rad/s va С=1 rad/s
2
.
Harakat boshlangandan t = 2 s o‘tgach, g’ildirak gardishidagi nuqtalar
uchun quyidagi kattaliklar: а)burchak tezlik ω; b)chiziqli tazlik
𝜗;
v)burchak tezlanish ɛ; g) tangensial а
τ
va normal а
n
tezlanishlar topilsin.
Yechish:
а) G’ildirakni aylanish burchak tezligi
ω =
𝑑𝜑
𝑑𝑡
= 𝐵 + 3𝐶𝑡
2
; 𝜔 = 2 + 3 ∙ 4 = 14рад/с.
b) Chiziqli tezligi
𝜗 = ω•R ; 𝜗 = 14 • 0,1 = 1,4 м/с.
v) Burchak tezlanishi ɛ =
𝑑𝜔
𝑑𝑡
= 6Ct; ɛ = 12 рад/с
2
.
g) Normal tezlanishi а
n
= ω
2
R ; а
n
= 14
2
• 0,1 = 19,6 м/с
2
.
Tangensial tezlanishi а
τ
= ɛR; а
τ
= 12 • 0,1 = 1,2 м/с
2
.
2 - masala
Tekis tezlanish bilan aylanayotgan g’ildirak harakat boshidan N=10
marta aylangandan keyin ω = 20 rad/s burchak tezlikka erishsa, uning
burchak tezlanishi ɛ topilsin.
Yechish:
G’ildirakni harakat tenglamasi φ = ω
о
t +
ɛ∙𝑡
2
2
, 𝜔 = 𝜔
𝑜
+ ɛ𝑡 .
Masala shartiga ko‘ra
𝜔
𝑜
= 0. Unda φ =
ɛ∙𝑡
2
2
(1) ;
ω = ɛt (2)
ɛ ni (1) tenglamadan ifodasini topib, hamda φ = 2πN ekanligini
hisobga olsak
ɛ = 4𝜋𝑁/𝑡
2
— (3).
ni olamiz. (2) tenglamadan t =
𝜔
ɛ
va uni (3) ga qo‘ysak
ɛ =
𝜔
2
4𝜋𝑁
ni olamiz, bundan ɛ = 3,2 рад/с
2
qiymatni olamiz.
ɛ > 0 ekanligini hisobga olsak
ɛ ning yo‘nalishi 𝜔
⃗⃗ vektorning yo‘nalishi
bilan mos tushadi.
3 - masala
Ipga bog’langan tosh vertical tekislikda tekis aylantirilmoqda. Agar
ipning maksimal va minimal taranglik kuchlarining farqi
∆ Т = 10 N ga
tengligi ma’lum bo‘lsa, toshning massasi m topilsin.
Yechish:
Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan(24-
rasm) yo‘qorigi va pastki nuqtalar uchun mos
ravishda:
𝑚𝑔 + 𝑇𝑚𝑖𝑛 = 𝑚 а𝑛 (1)
𝑚𝑔 − 𝑇𝑚𝑎𝑥 = −𝑚 а𝑛 (2)
bo‘ladi. (1) va (2) larni qo‘shib quyidagini
olamiz:
2mg -
∆ Т = 0; 2mg = ∆ Т ,
bundan m =
∆𝑇
2𝑔
; m ≈ 0,5 kg.
24-rasm.
4 - masala
Inertsiya moment J = 63,6 kg∙m
2
ga teng bo‘lgan maxovik ω = 31,4
rad/s o‘zgarmas burchak tezlik bilan aylanmoqda. Maxovik tormozlovchi
moment ta’sirida t = 20 s dan keyin to‘xtasa, tormozlovchi M moment
topilsin.
Yechish:
Tormozlovchi kuch momenti M = Jɛ, bu yerda burchak tezlanish ɛ =
𝜔
𝑡
,
aylanishni tekis sekunlanuvchanligini hisobga olsak oxirgi burchak tezlik
ω = 0 va bunda
M =
𝐽𝜔
𝑡
; М ≈ 100 N.
5 – masala
Massalari m
1
=2 kg va m
2
= 1 kg bo‘lgan ikkita tosh ip bilan
tutashtirilgan va massasi m = 1 kg bo‘lgan blokka osilgan (25-rasm).
Toshlar harakatini tezlanishi а, toshlar osilgan iplarning T
1
va Т
2
taranglik
kuchlari topilsin. Blok bir jinsli disk deb hisoblansin. Ishqalanish hisobga
olinmasin.
Yechish: Birinchi va ikkinchi yuklarni
ilgarilanma harakat tenglamalarini vektor
ko‘rinishdagi ifodasini yozamiz:
m
1
𝑎 = m
1
g⃗ + Т
⃗⃗
1
m
2
𝑎 = Т
⃗⃗
2
+ m
2
g⃗
va diskni aylanma harakat tenglamasi.
25-rasm.
J∙
ɛ = М
1
⃗⃗⃗⃗⃗ +𝑀
2
⃗⃗⃗⃗⃗ , bu yerda М
1
– ipning taranglik kuchi Т
1
ni momenti, М
2
–
ipning taranglik kuchi Т
2
ni momenti.Yo‘qaridagi ikki tenglamani х
o‘qiga proeksilarini olamiz, keyingisini у o‘qiga ham proyeksiyasini
olamiz va kinematik bog’lanosh tenglamasini qo‘shamiz. Natijada 4 ta
tenglamalar sistemasini olamiz:
m
1
a = m
1
g – Т
1
(1) Jɛ = RT
1
– RT
2
(3)
-m
2
a = m
2
g – T
2
(2) a = ɛR. (4)
(4) ni (3)ga qo‘yamiz: J
𝑎
𝑅
= R(T
1
– Т
2
) (5). (2) ni (1) dan ayiramiz va
olingan ifodani (5) ga qo‘yamiz va quyidagini topamiz:
а =
(𝑚
1
− 𝑚
2
)𝑔
𝑚
1
+ 𝑚
2
+𝑚/2
= 2,8 m/s
2
(6). Bu (6) ifodani (1) va (2) ga qo‘yib
quyidagilarni olamiz:
Т
1
= m
1
(g - а); Т
1
= 14N. Т
2
= m
2
(g + а); Т
2
= 12,6 N.
6-masala
Gorizontal o‘qqa radiusi R bo‘lgan shkiv o‘rnatilgan. Shkivga shnur
o‘tkazilgan bo‘lib, uning bo‘sh uchiga m
1
= 2 kg massali tosh osilgan. M
2
= 10 kg shkiv massasining gardish bo‘ylab tekis taqsimlangan deb
hisoblab toshni tushish tezlanishi
a
ni, shnurning taranglik kuchi T ni va
shkivning o‘qqa ko‘rsatadigan bosim kuchi N ni aniqlang?
Yechish:
Shkiv inertsiya markazining tezlanishi
𝑎
0
= 0 bo‘lgani va shkiv faqat
aylanayotgani sababli harakat tenglamalari quyidagi ko‘rinishda yoziladi:
а) F
i
= 0. b) M
i
= Iβ. (1)
Shkivga og‘irlik kuchi mg, shnurning taranglik kuchi T va uning reaksiya
kuchi N ta’sir etadi. O‘qning reaksiya kuchi N son jihatdan shkivni o‘qqa
ko‘rsatayotgan bosim kuchiga teng (Nyutonning uchinchi qonuniga
binoan). N kuch vertikal ravishda yuqoriga yo‘nalgan, chunki faqat shu
holdagina (1) tenglik bajarilishi mumkin. Skalar ko‘rinishda u
quyidagicha yoziladi: mg+T-N=0.(2) Shkivni aylantiruvchi taranglik
kuchning momenti M = T∙R formula yordamida aniqlanishi mumkin
bo‘lgani uchun, (1b) tenglik quyidagi ko‘rinishga keladi (bunda R = kuch
yelkasi)
𝑇𝑅 = 𝐼𝛽 (3)
Massasi gardish bo‘ylab taqsimlangan shkivni inertsiya momenti
𝐼 = 𝑚𝑅
2
(4)
formula bilan aniqlangan.
Tushayotgan tosh uchun ham Nyutonning ikkinchi qonunini skalyar
ko‘rinishda qo‘llaymiz:
𝑚
1
g − 𝑇 = 𝑚
1
𝑎 (5)
Toshning tezlanishi shkiv gardishidagi nuqtalarning chiziqli tezlanishiga
teng bo‘lgani sababli
𝛽 =
𝑎
𝑅
(6)
teng bo‘ladi. (2), (3), (5) tenglamalarga (4) va (6) ni qo‘yib sistema hosil
qilamiz:
{
𝑚 · g + T − N = 0
𝑚
1
· g − 𝑇 = 𝑚
1
· 𝑎
𝑇 · 𝑅 = 𝑚𝑅
2
·
𝑎
𝑅
Buni yechib, noma’lum kattaliklarni topamiz:
𝑎 =
𝑚
1
𝑚
1
+𝑚
g = 1,67
𝑚
𝑠
2
; 𝑇 =
𝑚𝑚
1
𝑚
1
+𝑚
g = 16,67 N; 𝑁 =
𝑚(𝑚+2𝑚
1
)
𝑚·𝑚
1
g = 116 N
7 – masala
Inertsiya moment J = 0,1 kg m
2
ga teng bo‘lgan, R = 20 cm radiusli
barabanga ip o‘ralib, uning uchiga m
1
= 0,5 kg yuk osilgan. m
1
massali
yuk baraban aylanguncha poldan h
o
= 1 m balandlikda bo‘lgan. Qancha t
vaqtdan keyin yuk polga tushadi? Yuk polga urilgandagi kinetic
energiyasi W
K
va ipning taranglik kuchi T topilsin. Ishqalanish hisobga
olinmasin.
Yechish:Yukni
tushishuda
uning
potensial
energiyasi ilgarilanma harakat kinetik energiyasi
va aylanma harakat kinetik energiyasiga aylanadi:
mg h
o
=
𝑚𝜗
2
2
+
𝐽𝜔
2
2
(1) , bu yerda ω =
𝜗
𝑅
,
bundan mg h
o
=
𝑚𝜗
2
2
+
𝐽𝜗
2
2𝑅
2
=
𝑅
2
𝜗
2
𝑚 +𝐽𝜗
2
2𝑅
2
yoki
mg h
o
=
𝜗
2
(𝑚𝑅
2
+𝐽)
2𝑅
2
; v =
√
2𝑅
2
𝑚gh
o
(𝑚𝑅
2
+𝐽)
(2)
26-rasm.
Harakat tekis tezlanuvchan harakatdan iborat, shuning uchun
h
o
=
𝑎𝑡
2
2
(3) a = ɛR ; ɛ =
𝜔
𝑡
; h
o
=
𝜔𝑅𝑡
2
2𝑡
=
𝜗𝑅𝑡
2𝑅
=
𝜗𝑡
2
(4).
t ni (4) dan ifodasini topamiz va (2) ga qo‘yamiz:
t =
2ℎ
𝑜
𝜗
= √
4ℎ
𝑜
(𝑚𝑅
2
+𝐽)
2𝑅
2
𝑚𝑔ℎ
𝑜
=
√
2(𝑚𝑅
2
+𝐽)
𝑅
2
𝑚𝑔
; t = 1,1 s.
Kinetik energiya W
k
=
𝑚𝜗
2
2
, buni (2) tenglamaga qo‘yib, quyidagini
olamiz:
W
k
=
𝑚2𝑅
2
𝑚gh
o
2(𝑚𝑅
2
+𝐽)
=
𝑅
2
𝑚
2
gh
o
𝑚𝑅
2
+𝐽
; W
K
= 0,82 J.
Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan mg–T=ma, bundan T=m(g - a). (3)
dan: a =
2ℎ
𝑜
𝑡
2
, bundan T = m(g - 2h
о
/t
2
); Т = 4,1 N.
8 – masala
m = 1 kg massali blok stolning qirrasiga mahkamlangan(27-rasm).
Massalari m
1
= m
2
= 1 kg bo‘lgan toshlar ip bilan tutashtirilgan va blokka
osilgan. Stol ustidagi yukni stolga ishqalanish koeffisienti μ = 0,1 ga teng.
Blok bir jinsli disk deb hisoblansin. Blokdagi ishqalanish hisobga
olinmasin. Yuklar harakatining tezlanishi а, iplarning T
1
va Т
2
taranglik
kuchlari topilsin.
Yechish: Nyutonning ikkinchi qonunini х va
у o‘qlariga proyeksiyalarini yozamiz:
m
1
a = m
1
g – Т
1
(1)
m
2
a = T
2
– F
тр
(2)
bunda F
t
= μm
2
g (3).
(Т
1
-Т
2
) kuchlar farqi aylantiruvchi kuch
momentini hosil qiladi:
27-rasm.
(Т
1
-Т
2
)R =
𝐽𝑎
𝑅
, bu yerda J =
𝑚𝑅
2
2
, bundan Т
1
-T
2
=
𝑚𝑎
2
(4).
(1) — (3) tenglamalardan
Т
1
= m
1
(g - а); (5); Т
2
= m
2
(a + μg) (6) larni olamiz.
Aytaylik m
1
= m
2
= m' bo‘lsin.
Unda Т
1
- T
2
= m'(g -2а - μg) = m'g(1 - μ) - 2m'а , bularni (1) ga qo‘yib
mg(1 - μ) =
𝑚𝑎
2
+ 2m'а =
𝑎(𝑚 +4𝑚
′
)
2
ni olamiz.
Bundan а =
2𝑚′𝑔(1 − 𝜇)
𝑚 +4𝑚
′
; а = 3,5 m/s
2
.
Unda (5) tenglamadan Т
1
=6,3 N; Т
2
=4,5 N.
|