Qattiq jismning harakat kinematikasi va dinamikasi nazorat savollari



Yüklə 117,18 Kb.
səhifə2/12
tarix23.12.2023
ölçüsü117,18 Kb.
#156372
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
Qattiq jismning harakat kinematikasi va-fayllar.org

Asosiy formulalar 
Burchak tezlik
𝜔
⃗⃗ =

𝑑𝜑


𝑑𝑡 

Aylana bo‘ylab tekis harakatning burchak tezligi 


2
v


t

T







bu yerda



- burilish burchagi;  – biror burchakka burilish uchun ketgan 

vaqt; Т - aylanish davri;  – aylanish chastotasi.


Burchak tazlanish 
.

d

dt





Aylanma harakatning kinematik tenglamasi
𝜑 = 𝜑
0

+ 𝜔𝑡 

bu yerda
0

- boshlang’ich burchak ko‘chish;  - vaqt.


Aylana bo‘ylab tekis o‘zgaruvchan harakatning burilish burchagi va 
burchak tezligi
𝜑 = 2𝜋𝑁 = 𝜔
0
𝑡 +

𝜀𝑡
2


2

𝜔 = 𝜔
0


± 𝜀𝑡

bu yerda N - aylanishlar soni;


0

- boshlang’ich burchak tezlik.


Burchak va chiziqli kattaliklar orasidagi bog'lanish: 
𝑆 = 𝑅𝜑, 𝜗 = 𝑅𝜔, 𝑎
𝑡
= 𝑅𝜀, 𝑎

𝑛
= 𝜔

2
𝑅 
bu yerda

- burilish burchagi, 


- burchak tezlik, 



- burchak tezlanish. 

Moddiy nuqta inertsiya momenti


𝑱 = 𝒎𝒓

𝟐
bu yerda т - nuqtaning massasi; r – nuqtadan aylanish o‘qigacha 


bo‘lgan masofa.


Jismning inertsiya momenti

2
1



n


i i

i

J

m r



bu yerda 




r
m


i
massali – moddiy nuqtadan aylanish o‘qigacha bo‘lgan 
masofa.


Quyida ayrim bir jinsli jismlarning inertsiya momentlari 


keltirilgan: 

Jism 



Aylanish o‘qi 

Inertsiya momenti 


1.

R
radiusli 


g’ovak
yupqa devorli silindr 
yoki yupqa halqa
Simmetriya o‘qi 
2

mR 
2.

G’ovak qalin devorli


silindr
Simmetriya o‘qi
1
2

𝑚(𝑅
1


2

+ 𝑅
2


2

)
3.

R radiusli silindr yoki
disk

Simmetriya o‘qi


2
1

2

mR


4. 

R radiusli silindr yoki


disk

Diametrga parallel


simmetriya o‘qi 
2
1

4


mR
5. 


l uzunlikdagi ingichka
sterjen

Sterjenga tik bo‘lib,


uning

o‘rtasidan


o‘tgan o‘q 
2
1

12


ml
6. 


l uzunlikdagi ingichka
sterjen

Sterjenga tik bo‘lib,


uning

chetidan


o‘tgan o‘q
2
1

3


ml
7. 

Tomonlari a va


bo‘lgan

bir
jinsli

plastinka
Plastinkaga 
tik
bo‘lib,

uning
markazidan o‘tgan 


o‘q
2

2


1
(
)

12


m a

b

8.


R radiusli shar
Shar 

markazidan


o‘tgan o‘q 
2
2

5


mR 
9.

R radiusli sfera


Sfera

markazidan


o‘tgan o‘q 
2
2

3


mR

Shteyner teoremasi






JJ

C
та


2

bu yerda J





– massalar markazidan o‘tgan o‘qqa nisbatan inertsiya 
momenti; J - massalar markazidan o‘tgan o‘qqa parallel bo‘lib, undan a
masofadagi o‘qqa nisbatan inertsiya momenti; т – jism massasi. 
Jismning aylanma harakat kinetik energiyasi
𝑻
𝒂𝒚𝒍

=
𝟏


𝟐

𝑱
𝒛


𝝎

𝟐
bu yerda 


𝐉
𝐳


- jismning Z o‘qqa nisbatan inertsiya moment; 

ω-jismning


burchak tezligi. 
Tekislikda sirpanishsiz dumalayotgan jismning kinetik energiyasi
𝑻 =

𝟏
𝟐


𝒎𝝑

𝒎
𝟐


+

𝟏
𝟐


𝑱

𝒎
𝝎


𝟐

bu yerda т - jism massasi; 


𝝑
𝒎

– jismning massalar markazini tezligi; J




m
-
jismni massalar markazidan o‘tgan o‘qqa nisbatan inertsiya momenti; 


- jismning burchak tezligi. 


Jismni qo‘zg’almas nuqtaga nisbatan kuch momenti
𝑴
⃗⃗⃗ = [𝒓⃗ 𝑭

⃗⃗ ]
bu yerda

𝐫
⃗⃗ - qo‘zg’almas nuqtadan 𝑭
⃗⃗ kuch qo‘yilgan nuqtaga o‘tkazilgan
radius-vektor. 
Kuch momenti vektorining moduli
𝑴 = 𝑭𝒍

bu yerda l – kuch yelkasi.


Jismni aylanishida bajarilgan ish 
𝒅𝑨 = 𝑴
𝒛

𝒅𝝋 

bu yerda

d

- jismni burilish burchagi; 

𝑴
𝒛


- qo‘zg’almas Z o‘qqa 

nisbatan kuch momenti.


Jismning qo‘zg’almas nuqtaga nisbatan impuls momenti 

𝑳
⃗⃗ = [𝒓⃗ 𝒑


⃗⃗ ] = [𝒓
⃗ 𝒎𝝑

⃗⃗ ]
bu yerda 


𝐩
⃗⃗ = 𝐦𝝑

⃗⃗ - moddiy nuqtani impulsi; 𝑳⃗⃗ - jismni qo‘zg’almas


nuqtaga nisbatan impuls moment. 
Impuls momenti vektorining moduli
𝑳 = 𝒓𝒑𝒔𝒊𝒏𝜶 = 𝒎𝝑𝒓𝒔𝒊𝒏𝜶 = 𝒑𝒍 
bu yerda α - r va р vektorlar orasidagi burchak; l - р vektorni
nuqtaga nisbatan yelkasi. 
Qattiq jismni aylanish o‘qiga nisbatan impuls momenti
𝑳
𝒛

= ∑ 𝒎
𝒊


𝝑

𝒊
𝒓


𝒊

= 𝑱
𝒛


𝝎

𝒏
𝒊=𝟏


bu yerda 




r
o‘qidan jismni qaralayotgan zarrasigacha bo‘lgan masofa; 
𝒎
𝒊

𝝑


𝒊
- ushbu zarraning impulsi; J


z
- jismni Z o‘qqa nisbatan inertsiya 
momenti;
ω - burchak tezlik.
Qo‘zg’almas o‘qqa nisbatan qattiq jism aylanma harakat 

dinamikasining asosiy tenglamasi



z

z

z

d

M

J

J

dt






bu yerda 



- burchak tezlanish; J




z
- jismni Z o‘qqa nisbatan inertsiya 
momenti,
Yopiq sistema uchun impuls momentini saqlanish qonuni 
𝑳
⃗⃗ = 𝒄𝒐𝒏𝒔𝒕, 𝑱

𝒛
𝝎 = 𝒄𝒐𝒏𝒔𝒕 


bu yerda J

z
- jismni Z o‘qqa nisbatan inertsiya momenti;

- uning 

burchak tezligi.






Masala yechish namunalari 

1 - masala 
Radiusi R = 0,1 м bo‘lgan g’ildirak shunday aylanadiki, g’ildirak 
radiusining burilish burchagi bilan vaqt orasidagi bog’lanish

φ=А+Bt+Ct

3
tenglama orqali berilgan, bunda В=2 rad/s va С=1 rad/s


2
.
Harakat boshlangandan t = 2 s o‘tgach, g’ildirak gardishidagi nuqtalar 

uchun quyidagi kattaliklar: а)burchak tezlik ω; b)chiziqli tazlik


𝜗;

v)burchak tezlanish ɛ; g) tangensial а



τ
va normal а


n
tezlanishlar topilsin. 


Yechish: 
а) G’ildirakni aylanish burchak tezligi
ω =
𝑑𝜑

𝑑𝑡


= 𝐵 + 3𝐶𝑡
2
; 𝜔 = 2 + 3 ∙ 4 = 14рад/с.

b) Chiziqli tezligi


𝜗= ω•R ; 𝜗= 14 • 0,1 = 1,4 м/с. 
v) Burchak tezlanishi ɛ =
𝑑𝜔

𝑑𝑡


= 6Ct; ɛ = 12 рад/с

2

.
g) Normal tezlanishi а


n

= ω

2

R ; а



= 14

2

• 0,1 = 19,6 м/с



2
.

Tangensial tezlanishi а



τ

= ɛR; а

τ

= 12 • 0,1 = 1,2 м/с

2

.

2 - masala
Tekis tezlanish bilan aylanayotgan g’ildirak harakat boshidan N=10 
marta aylangandan keyin ω = 20 rad/s burchak tezlikka erishsa, uning
burchak tezlanishi ɛ topilsin. 


Yechish: 
G’ildirakni harakat tenglamasi φ = ω


о

t + 
ɛ∙𝑡

2
2


, 𝜔 = 𝜔

𝑜
+ ɛ𝑡 .


Masala shartiga ko‘ra
𝜔
𝑜 


= 0. Unda φ = 
ɛ∙𝑡

2
2


(1) ;

ω = ɛt (2)




ɛ ni (1) tenglamadan ifodasini topib, hamda φ = 2πN ekanligini


hisobga olsak 


ɛ = 4𝜋𝑁/𝑡
2
— (3). 

ni olamiz. (2) tenglamadan t = 


𝜔
ɛ

va uni (3) ga qo‘ysak



ɛ =
𝜔
2

4𝜋𝑁
ni olamiz, bundan ɛ = 3,2 рад/с




2

qiymatni olamiz.


ɛ > 0 ekanligini hisobga olsak 
ɛ ning yo‘nalishi 𝜔
⃗⃗ vektorning yo‘nalishi 
bilan mos tushadi.

3 - masala
Ipga bog’langan tosh vertical tekislikda tekis aylantirilmoqda. Agar 
ipning maksimal va minimal taranglik kuchlarining farqi
Т = 10 N ga 
tengligi ma’lum bo‘lsa, toshning massasi m topilsin.

Yechish:
Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan(24-
rasm) yo‘qorigi va pastki nuqtalar uchun mos
ravishda: 
𝑚𝑔 + 𝑇𝑚𝑖𝑛 = 𝑚 а𝑛 (1)
𝑚𝑔 − 𝑇𝑚𝑎𝑥 = −𝑚 а𝑛 (2)
bo‘ladi. (1) va (2) larni qo‘shib quyidagini
olamiz:

2mg - 
Т = 0; 2mg = Т , 
bundan m = 
∆𝑇
2𝑔

; ≈ 0,5 kg.


24-rasm. 
4 - masala
Inertsiya moment J = 63,6 kg∙m


2
ga teng bo‘lgan maxovik ω = 31,4 


rad/s o‘zgarmas burchak tezlik bilan aylanmoqda. Maxovik tormozlovchi
moment ta’sirida t = 20 s dan keyin to‘xtasa, tormozlovchi M moment 
topilsin.




Yechish: 
Tormozlovchi kuch momenti M = Jɛ, bu yerda burchak tezlanish ɛ =
𝜔

𝑡


,
aylanishni tekis sekunlanuvchanligini hisobga olsak oxirgi burchak tezlik 


ω = 0 va bunda

M =
𝐽𝜔
𝑡


; М 100 N. 

5 – masala 
Massalari m


1

=2 kg va m



= 1 kg bo‘lgan ikkita tosh ip bilan
tutashtirilgan va massasi m = 1 kg bo‘lgan blokka osilgan (25-rasm). 
Toshlar harakatini tezlanishi а, toshlar osilgan iplarning T
1
va Т

2
taranglik 


kuchlari topilsin. Blok bir jinsli disk deb hisoblansin. Ishqalanish hisobga
olinmasin. 


Yechish: Birinchi va ikkinchi yuklarni
ilgarilanma harakat tenglamalarini vektor 
ko‘rinishdagi ifodasini yozamiz:

m

1
𝑎 = m


1
g⃗ Т
⃗⃗

1

m

2
𝑎 Т
⃗⃗



+ m

2
g⃗
va diskni aylanma harakat tenglamasi.
25-rasm. 


J∙
ɛ М
1
⃗⃗⃗⃗⃗ +𝑀

2
⃗⃗⃗⃗⃗ , bu yerda М




1
– ipning taranglik kuchi Т


1
ni momenti, М


2

ipning taranglik kuchi Т


2
ni momenti.Yo‘qaridagi ikki tenglamani х 
o‘qiga proeksilarini olamiz, keyingisini у o‘qiga ham proyeksiyasini
olamiz va kinematik bog’lanosh tenglamasini qo‘shamiz. Natijada 4 ta 
tenglamalar sistemasini olamiz:

m

1

a = m

1

g – Т

1

(1) Jɛ = RT



RT



2

(3)


-m

2

a = m

2

g – T

2

(2) a = ɛR. (4)


(4) ni (3)ga qo‘yamiz: J
𝑎

𝑅


= R(T

1

– Т



2

) (5). (2) ni (1) dan ayiramiz va
olingan ifodani (5) ga qo‘yamiz va quyidagini topamiz:



а = 
(𝑚
1

− 𝑚
2


)𝑔

𝑚
1


+ 𝑚

2
+𝑚/2

2,8 m/s

2
(6). Bu (6) ifodani (1) va (2) ga qo‘yib 
quyidagilarni olamiz:

Т



= m

1

(g - а); Т



= 14N. Т

2

= m

2

(g + а); Т

2

= 12,6 N. 

6-masala 
Gorizontal o‘qqa radiusi bo‘lgan shkiv o‘rnatilgan. Shkivga shnur 
o‘tkazilgan bo‘lib, uning bo‘sh uchiga m



= 2 kg massali tosh osilgan. M

2

= 10 kg shkiv massasining gardish bo‘ylab tekis taqsimlangan deb
hisoblab toshni tushish tezlanishi


a
ni, shnurning taranglik kuchi T ni va
shkivning o‘qqa ko‘rsatadigan bosim kuchi N ni aniqlang?

Yechish: 
Shkiv inertsiya markazining tezlanishi 
𝑎
0

= 0 bo‘lgani va shkiv faqat 


aylanayotgani sababli harakat tenglamalari quyidagi ko‘rinishda yoziladi:



а) F

i

= 0. b) M

i

= Iβ. (1)
Shkivga og‘irlik kuchi mg, shnurning taranglik kuchi T va uning reaksiya 
kuchi N ta’sir etadi. O‘qning reaksiya kuchi N son jihatdan shkivni o‘qqa
ko‘rsatayotgan bosim kuchiga teng (Nyutonning uchinchi qonuniga 
binoan). N kuch vertikal ravishda yuqoriga yo‘nalgan, chunki faqat shu
holdagina (1) tenglik bajarilishi mumkin. Skalar ko‘rinishda u 
quyidagicha yoziladi: mg+T-N=0.(2) Shkivni aylantiruvchi taranglik
kuchning momenti M = T∙R formula yordamida aniqlanishi mumkin 
bo‘lgani uchun, (1b) tenglik quyidagi ko‘rinishga keladi (bunda R = kuch
yelkasi)
𝑇𝑅 = 𝐼𝛽 (3)
Massasi gardish bo‘ylab taqsimlangan shkivni inertsiya momenti 
𝐼 = 𝑚𝑅
2

(4) 

formula bilan aniqlangan.


Tushayotgan tosh uchun ham Nyutonning ikkinchi qonunini skalyar


ko‘rinishda qo‘llaymiz:
𝑚
1

g − 𝑇 = 𝑚


1
𝑎 (5) 


Toshning tezlanishi shkiv gardishidagi nuqtalarning chiziqli tezlanishiga
teng bo‘lgani sababli
𝛽 =
𝑎

𝑅


(6)
teng bo‘ladi. (2), (3), (5) tenglamalarga (4) va (6) ni qo‘yib sistema hosil 
qilamiz:
{
𝑚 · g + T − N = 0

𝑚
1


· g − 𝑇 = 𝑚

1
· 𝑎

𝑇 · 𝑅 = 𝑚𝑅
2
·

𝑎
𝑅


Buni yechib, noma’lum kattaliklarni topamiz:


𝑎 =

𝑚
1


𝑚

1
+𝑚


g = 1,67 

𝑚
𝑠


2

; 𝑇 =
𝑚𝑚


1

𝑚
1


+𝑚

g = 16,67 N; 𝑁 =


𝑚(𝑚+2𝑚

1
)


𝑚·𝑚

1
g = 116 N 




7 – masala 
Inertsiya moment J = 0,1 kg m


2
ga teng bo‘lgan, R = 20 cm radiusli 
barabanga ip o‘ralib, uning uchiga m

1

= 0,5 kg yuk osilgan. m
1
massali 

yuk baraban aylanguncha poldan h



o

= 1 m balandlikda bo‘lgan. Qancha t
vaqtdan keyin yuk polga tushadi? Yuk polga urilgandagi kinetic 
energiyasi W

K
va ipning taranglik kuchi T topilsin. Ishqalanish hisobga 
olinmasin.

Yechish:Yukni
tushishuda 
uning
potensial 

energiyasi ilgarilanma harakat kinetik energiyasi


va aylanma harakat kinetik energiyasiga aylanadi: 


mgh
o

𝑚𝜗
2


2

+
𝐽𝜔


2

2
(1) , bu yerda ω = 


𝜗
𝑅

,


bundan mgh
o

𝑚𝜗
2


2

+
𝐽𝜗


2

2𝑅
2


=

𝑅
2


𝜗

2
𝑚 +𝐽𝜗

2
2𝑅
2

yoki


mgh
o

𝜗
2


(𝑚𝑅
2


+𝐽)

2𝑅
2


; v = 


2𝑅


2

𝑚gh
o


(𝑚𝑅

2
+𝐽)

(2)


26-rasm. 




Harakat tekis tezlanuvchan harakatdan iborat, shuning uchun



h
o

𝑎𝑡
2


2

(3) a = ɛR ; ɛ =


𝜔
𝑡

; h


o

𝜔𝑅𝑡
2


2𝑡

=
𝜗𝑅𝑡

2𝑅
=

𝜗𝑡
2


(4). 

t ni (4) dan ifodasini topamiz va (2) ga qo‘yamiz:



t = 
2ℎ
𝑜

𝜗
= √

4ℎ
𝑜

(𝑚𝑅
2


+𝐽)

2𝑅
2


𝑚𝑔ℎ

𝑜



2(𝑚𝑅

2
+𝐽)

𝑅
2
𝑚𝑔


; t = 1,1 s.
Kinetik energiya W


k


𝑚𝜗
2

2
, buni (2) tenglamaga qo‘yib, quyidagini 


olamiz:
W
k

=
𝑚2𝑅

2
𝑚gh

o
2(𝑚𝑅

2
+𝐽)

=
𝑅


2

𝑚
2


gh

o
𝑚𝑅


2

+𝐽
; W

K
= 0,82 J. 
Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan mg–T=ma, bundan T=m(g - a). (3)
dan: a = 
2ℎ
𝑜

𝑡


2
, bundan T = m(g - 2h


о

/t

2

); Т = 4,1 N.

8 – masala 

m = 1 kg massali blok stolning qirrasiga mahkamlangan(27-rasm).
Massalari m
1
m

2
1 kg bo‘lgan toshlar ip bilan tutashtirilgan va blokka 


osilgan. Stol ustidagi yukni stolga ishqalanish koeffisienti μ = 0,1 ga teng.
Blok bir jinsli disk deb hisoblansin. Blokdagi ishqalanish hisobga 
olinmasin. Yuklar harakatining tezlanishi а, iplarning T

1
va Т


2
taranglik 
kuchlari topilsin.

Yechish: Nyutonning ikkinchi qonunini х va

у o‘qlariga proyeksiyalarini yozamiz:

m

1

a = m

1

g – Т

1
(1)


m

2

a = T

2

F



тр
(2)
bunda F

t

= μm

2

g (3).



1



2

) kuchlar farqi aylantiruvchi kuch
momentini hosil qiladi: 
27-rasm. 





1



2

)R =
𝐽𝑎
𝑅

, bu yerda J = 


𝑚𝑅
2

2
, bundan Т




1

-T

2


𝑚𝑎
2

(4).
(1) — (3) tenglamalardan




Т



= m

1

(g - а); (5); Т

2

= m

2

(a + μg) (6) larni olamiz.
Aytaylik m
1
m

2
m' bo‘lsin. 


Unda Т

1

- T

2

= m'(g -2а - μg) = m'g(1 - μ) - 2m'а , bularni (1) ga qo‘yib

mg(1 - μ) =
𝑚𝑎
2

+ 2m'а =


𝑎(𝑚 +4𝑚


)


2

ni olamiz.


Bundan а =
2𝑚′𝑔(1 − 𝜇)
𝑚 +4𝑚


; а = 3,5 m/s




2

.
Unda (5) tenglamadan Т


1

=6,3 N; Т

2

=4,5 N.





Yüklə 117,18 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə