QəDİm diyari xinaliq azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı
Yüklə 397,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
bölgəsində Hərənta və Homabuc şəhərlərinin adları elə Hərna şəhərinin bir növ dəyişikliyə uğramış formasıdır. Beləliklə, bu məlumatlar deməyə əsas verir ki, şimal-qərbi Albaniyanın yuxarıda adını çəkdiyimiz mahalları ilə müasir Şahdağ ərazisi arasında qədim tarixi əlaqə mövcud olmuşdur və Qafqaz Albaniyasının Alazan və İori çayları vadisində məskun olan qədim hər və
qat tafalarmın varisləri olan xınalıqlılar, qrızlar, haputlular Azərbaycanın şimal-qərbini tərk edib Qafqaz aşırım larından keçərək Azərbaycanin şimal-şərqində məskun laşmışlar. Məlum olduğuna görə Şahdağ etnik
olan azsaylı etn oslard an xm alıqlar özlərini tək halda “khət”, cəm halda isə "ketş xalq” və ya "kəttidur” adlandırırlar. Maraqlıdır ki, “kəttidur” etnonimindəki “dur” komponenti bir çox qədim türk etnonimləri, məsələn, bayan-dur, qun-dur və s. üçün xarakterik idi. XIX əsr rus müəlliflərindən Leqkobıtov da xmalıqlılann xarici görünüşlərindən bəhs edərkən “onların çoxunun xurmayı saçlı, göy və mavi gözlü olduğunu” yazırdı (9, 123). Yəni xarici görünüşcə də xınalıqlarm qədim türk tayfalarına bənzərlikləri var idi (şəkil 2 - Xınalıq əhalisi). Qeyd etmək lazımdır ki, xınalıq dilində də bir çox qədim türkmənşəli sözlərə (məsələn, qansil, soy kimi qədim ailə icmasını əks etdirən terminlər və s.) rast gəlinir. Bundan başqa Leqkobıtov da xınalıq dilini ləzgi dilindən ayıraraq müstəqil dil hesab edirdi (9, 122). Fikrimizcə, xınalıq əhalisi qədim türkmənşəli tayfalardan olub daha sonra coğrafi təcridolunma nəticəsində dəyişərək Qafqaz dil qrupuna girmişlər. Ümumiyyətlə, e. ə. IY əsrdən etibarən Şərqi Anadoludan Qafqazın həm Güneyinə, həm də Qüzeyinə xalqların böyük köçü zamanı bir çox tayfaların, 10 o cümlədən herlərin və
qatların da axınının baş verdiyi məlumdur. (10, 176) Maraqlıdır ki, hazırda da Türkiyənin Şərqi Anadolu bölgəsində qədim oğuz boylan tərəfindən əsası qoyulan, Harput adlı qədim tarixə malik, özünə məxsus, daha çox Azəri türkcəsi şivələri ilə zəngin folkloru olan şəhər mövcuddur və Harput türkülərinin birində yuxarıda qeyd etdiyimiz hər tayfalarının da adı çəkilir: Aş yedim yar əlindən Gül dərdim
Başatan güldürmədi Ağladım zar əlindən. (11, 76) Məlumdur ki, haputlular özlərini “h ər’, qrızlıları isə “hərəd” adlandırırlar. Buduqlular da qrızlılan “q erad ”, qrızlılar isə öz kəndlərini
adlandmrlar. Bundan başqa, qrızların yaşadığı Ərgüc kəndinin adında da
etnonimi öz əksini tapmışdır. Göründüyü kimi, haput və
qrızların etnik özünüadlandırmasının bütün formalarında və toponimlərdə
və ya
qər komponenti iştirak edir. Bu məlumatların əsasında qrız və haputların əcdadı sayılan Qafqaz Albaniyasının hər tayfaları ilə Türkiyənin Şərqi Anadolu ərazisindəki
qədim tarixi, etno- qenetik əlaqələri olduğunu söyləmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır kı, hazırda Türkiyədə “harput ağzı” kimi ifadə edilən harput şivə və ləhcələrində, atalar sözləri və deyimlərində Azəri türkcəsinin təsiri hiss olunmaqdadır. Yaxınlıq, dostluq anlamına gələn harput şıvəsindəki “Barabar pendir-əkməkmi yemişik?!” deyimi də bu təsirin bir ifadəsidir (11, 118). Bütün türk xalqlarında olduğu kimi Azərbaycanda da birgə çörək kəsmək dostluğun 11 başlanğıcı, qan qardaşlığından da üstün bir yaxınlıq deməkdir. Şahdağ xalqlarında da qədim qardaşlaşma ayini zamanı lavaşın bükülərək bərabər yeyildiyi məlumdur. (15, 35) Digər Şahdağ etnosu olan buduqlar isə özlərini budat adlandırırlar. Ümumiyyətlə tədqiqatçılar buduqların mən şəyi ilə də bağlı bir çox ehtimallar irəli sürmüşlər. (Bax: 7, 176; 12, 18; 13, 21-22) Orta əsr mənbələrində bud-at adlı monqol tayfasının adı çəkildiyini, buduq və ya budat etnoniminin “bud” komponentindən, “uq” və ya “at” çoxluq şəkilçisindən ibarət olduğunu və Şimali Qara dəniz sahillərində türkmənşəli skif tayfalarından birinin bud adlandığını nəzərə alsaq buduqların türkmənşəli olmasını ehtimal etmək mümkündür. Beləliklə, Şahdağ etnik qrupuna daxil olan etno sların da bəzi qədim türkmənşəli tayfalar kimi (avarlar, saxurlar, gellər və b.) müəyyən tarixi-coğrafi şəraitlə əlaqədar olaraq tədricən əvvəlki etnik mənsubiyyətlərini itirdiklərini güman etmək olar. Bununla belə “Şahdağ xalqları” bəzi qədim türkmənşəli ənənələrini yaşatmağa çalışmışlar. Bunlardan biri də qohumluq birliyinin qorunub saxlanması idi. 1. Gerber İ. Q. Opisanie stran i narodov vdol zapadnoqo bereqa Kaspiyskoqo morya. 1728 q. İstoriya, qeoqrafiya i etnoqrafiya Daqestana. M. , 1958. 2. Spiski naselenmx mest Rosiyskoy imperii. Bakinskaya quberniya, t. 65, Tiflis, 1870. 3.
Abelov N. A. Ekonomiceskiy bit qosudarstvennıx krest- yan Qeokçayskoqo i Şemaxinskoqo uezdov Bakinskoy qubemii. Materialı dlya izuçeniya ekonomiçeskoqo bıta
Yüklə 397,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|