qosudarstvennıx krestyan Zakavkazkoqo kraya. t. 6, II,
Tiflis. 1882.
Qeybullayev Q. К Etnoqenezu azerbaydjansev. Baku.
1991.
Qeybullayev Q. Ə. К proisxojdeniyu qnzov. Dokladı AN
Azerbaydjana. 1985. N3.
Qeybullayev Q. Ə. Azərbaycanlıların etnik tarixinə dair.
Bakı. 1994.
Cavadov Q. C. Azərbaycanın azsaylı xalğları və milli
azlıqları. Bakı. 2000.
Butkov P. Q. Materialı, t. II.
Leqkobıtov K. Kubinskaya provinsiya. Obozrenie Ro-
siyskix vladeniy za Kavkazom v statistiçeskom, etno-
qrafıçeskom, topoqrafiçeskom i finansovom otnoşeniyax.
IV.
B. Tuncay. Qədim türk tarixinə yeni bir baxış. Bakı.
2005.
Z. Gülər. Harput ağzı. Elaziğ. 1992.
Aliev К. К voprosu o plemenax Kavkazskoy Albanii.
İssledovaniya po istorii kulturı narodov Vostoka. M ., -L.,
1960.
Buduqlu-Piriyev V. Buduq və buduqlular. Bakı. 1994.
Rəcəbov Ə. Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri.
Bakı, 1993.
Qeybullayev Q. Azərbaycanlılarda ailə və nigah. I hissə.
Bakı, 1994.
13
II FƏSİL
QOHUMLUQ MÜNASİBƏTLƏRİ VƏ
AİLƏ MƏRASİMLƏRİ
XIX -X X əsrin əvvəllərinədək Azərbaycanın bir
çox bölgələrində olduğu kimi Şahdağ kəndlərində də qan
qohumluğuna əsaslanan patriarxal ailə quruluşu xarakterik
idi. Təsərrüfat və ideologi birlik forması olan belə
patronomiyalar Şahdağ xalqlarında “kök”, “məhəllə”,
“qəbilə”, “yux” kimi terminlərlə ifadə edilirdi və hər bir
patronomiyanın öz piri, qəbiristanlığı var idi. Maraqlıdır
ki, avarlarda da patranomiyanı ifadə edən termin “kibil”
(qəbil-qəbilə) idi. Bundan başqa avarlarda qohumluq
termini olan “xıdı” kəlməsi (əmiuşaqları) xınalıqlılar
arasında böyük ailə başçısini ifadə edən “soyçıxıdı”
kəlməsindəki xıdı kompanenti ilə eyniyyət təşkil edirdi.
XIX əsrin sonlarından etibarən Şahdağ məhəllə və
qəbilələrini daha kiçik patronomik qruplar olan kələ,
qantsil, soy kimi qohumluq təşkilatları əvəz etmişdi. Artıq
belə patronomik qruplar arasında təsərrüfat birliyi olmasa
da ideologi birlik, qohumluq vəzifələri, qarşılıqlı yardım
ənənələri müasir dövrümüzədək qorunub saxlanmışdır.
Belə ənənlərdən biri də “Xunça “ adlanan qohumluq
yardımıdır. Azərbaycanın bütün bölgələrində olduğu kimi.
Şahdağ xalqları arasında da imkanı olmayan ailəyə
qohum-əqrəbanın köməkləşib ev tikməsi adəti var idi.
“Xunça” adlanan bu adətin icrası zamanı ev sahibi halva
bişirib barının dibinə qoyurdu və bununla da köməyə
ehtiyacı olduğunu bildirirdi. Bu zaman bütün kənd
köməyə gəlirdi. (1, 36) Maraqlıdır ki, Şəki-Zaqatala
bölgəsinin Kötüklü kəndində yaşayan ingiloylar arasında'
14
da “xon” adlanan qohum birliyi mövcud idi. Ümumiy
yətlə, Zaqatala rayonu əhalisi, xüsusilə də avarlar və
ingiloylar xonça sözünü xon kimi tələffüz edirlər.
Azərbaycanın qədim ailə məişətinin bəzi ənənələrini əks
etdirən, ХШ əsrə aid “Dastani- Əhməd Harami”
poemasında da xonça sözü xon kimi ifadə edilmişdi:
“Naiblər o saat xonlar gətirdi. (2, 166) Göründüyü kimi
istər “xon”, istərsə də “xunça” (xonça) kəlməsi qohum
birliyini
ifadə
edir.
Bizcə
qohumluq
əlaqələrinin
başlanğıcında gəlinə aparılan “xonça”lar məhz qohum
birliklərinin qarşılıqlı yardım ənənəsindən doğmuşdur.
Məlumdur ki, Azərbaycanda toy mərasimləri zamanı
gəlinə nişan aparılarkən hər bir qohum ailənin ayrıca
xonça tutmaq adəti geniş yayılmışdır. Qohumluq birliyinin
bu qədim ənənəsi XII əsr Azərbaycan şairi Xaqani
Şirvaniyə aid olan “Muğların adətincə xonça götür”
misrasında da öz əksini tapmışdı (3, 136). Qeyd etmək
lazımdır ki, türkmənşəli muğ etnonimi Azərbaycanın bir
sıra şimal-qərb toponimlərində də (Samux, Qoxmux,
Muxas, Muxbulaq və s.) toponimlərində əks olunmuşdur
(4, 173).
Şahdağ kəndlərində daha çox qohumluq birliyini
yaşatmaq üçün patranomiya daxilində - endoqam nikah
lara. xüsusilə, əmiuşaqları arsındakı nikahlara üstünlük
verilirdi. Qanşiq nikahlar isə yolverilməz idi. Məhz belə
nikah qaydaları şahdağ xalqlarının öz spesifikliyini
qoruyub saxlamasında özünəməxsus rol oynamışdi.
“Şahdağ xalqları”nın ailə məraimlərində, xüsusilə
də, toy mərasimlərində qədim nəsli-qəbilə quruluşuna xas
qayda-qanunların qalıqları indi də qismən qorunub
saxlanmışdır. Belə ki, ’’Şahdağ xalqlan”nın toylarında
qədim ənənələrə görə bəy və gəlinin dayıları mühüm rol
15
"I
oynayırdı. Bu qədim ana ailəsindən (matriarxat) ata
ailəsinə (patriarxat) keçid dövrünün ən aşkar nişanəsi idi.
Məlumdur ki, bu keçid dövründə artıq nəsli kişi idarə etsə
də, belə patrilokal ortamda doğulan uşaqlar yenə də ana
nəslinə mənsub sayılırdılar və onların tərbiyəsində dayı
atadan daha mühüm rol oynayırdı. Azərbaycanlılarda
müşahidə olunan “Qız qarıyanda ağırlıq dayısının üzərinə
düşür “deyimi də bəlkə bununla bağlıdır. Bu qədim
ənənənin izlərinin müşahidə edildiyi “Şahdağ xalqları”nm
toy mərasimlərində o dövrün tədqiqatçılarının da yazdığı
kimi bəy öz dayısı evindən gəlini gətirməyə yola düşür,
həmçinin gəlin də öz dayısı evindən gəlin köçür. Bəy
evinə də gəlini cilovdar sifətilə dayısı və ya qardaşı
müşayət edirdi (bax: 1, 55; 5, 204; 6). Maraqlıdır ki,
Azərbaycanın Şəki-Zaqatala bölgəsində məskunlaşan və
qədim alban tayfalarının varislərindən olan udilərin də toy
mərasimlərində dayı xüsusi rol oynayır.
Azərbaycanın bütün bölgələrində olduğu kimi
Şahdağ kəndlərində də ailə mərasimləri (toy, doğum və s.)
öz inam və sınamaları, magik ayinləri ilə zəngin idi.
Minilliklər boyu mövcud olan ibtidai inamların və dinlərin
qalıqları məhz ailə məişəti ilə bağlı mərasim və ayinlərdə
qorunub saxlanmışdır. Belə mərasim və ayinlər insanları
bədnəzərdən və pis ruhlardan qorumaq, ruhlan razı sal
maq, xoşbəxtlik, məhsuldarlıq, bərəkət arzusu ilə icra edi
lirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif simvollarla zəngin
olan ayinlər hər bir etnosa spesifiklik qazandırır. Hər bir
xalqın etnik tarixi müəyyən dərəcədə həmin xalqa xas olan
mərasim və ayiniər sistemində öz əksini tapır. Azərbay
canda yaşayan azsaylı xalqların adət-ənənələrində də bü
tövlükdə azərbaycanlılara xas olan ümumi etnik əlamətlər
üstünlük təşkil etsə də mərasim və ayinlər sistemində bəzi
16
Dostları ilə paylaş: |