90
A
zə
rb
ay
ca
n
R
es
p
u
b
li
k
as
ı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İş
ü
zr
ə
D
ö
v
lə
t
K
o
m
it
əs
in
in
J
u
rn
al
ı
Az
ərbaycan Respublikas
ı Dini Qurumlarla
İş
üzr
ə Dövl
ət Komit
əsinin Jurnal
ı
Dövlət və Din - № 03 (50) May - İyun 2017
QƏDİM TÜRKLƏR VƏ BUDDİZM İNANCI
Elvin BABAYEV,
AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunun doktorantı,
BDU-nun İlahiyyat fakültəsinin İslamşünaslıq
Elmi-Tədqiqat Mərkəzinin elmi işçisi,
babayevelvin90@mail.ru
Aslan SULTANOV,
Dini Qurumlarla İş üzrə
Dövlət Komitəsinin əməkdaşı,
aslan-sultanov-2015@mail.ru
AÇAR SÖZLƏR: türk, buddizm, məbəd, mədəniyyət, din.
KЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: турок, буддизм, храм, культура, религия.
KEY WORDS: turk, Buddhism, temple, culture, religion.
Qotama (Qautama) ləqəbli, Skif mənşəli ailəyə mənsub Siddharta (Budda) b.e.ə. 560-cı
ildə Şimali Hindistanın Kapilavattu şəhərində dünyaya gəlmişdir. Onun əsasını qoyduğu dini
sistem mistik təməllərə söykənir. Bu mistik inanc sisteminə əsasən, dörd mərhələli həqiqət
təsəvvürü dünyəvi çətinliklərin və əzabın xilasıdır. Buddaya görə, doğulmaq iztirabdır və bu
iztirabı arzu (hissiyyat, cinsi zövq), qocalıq, ölüm kimi iztirablar təqib edir. Bu iztirabların
sonu yoxdur və insan dünyada yaşadığı müddətcə onlar davam edəcəkdir. İnsan iztirablardan
ancaq arzu hissini söndürərək qurtula bilər. İztirabların sona çatdığı yer isə Nirvanadır. Nirvana
bədənin olmadığı yerdir. Buddizmdə tək Tanrı məfhumu yerinə, böyük tanrılar iyerarxiyası,
ilahlar sistemi vardır. Xilasa çatmanın yolu ilhamdır. Buddizmdə dua və niyaz yoxdur, bunun
müqabilində idrakla məşğuliyyət vardır [1, s. 24-25].
Buddizm Hindistanın cənub-şərqində meydana çıxmışdır və zaman ötdükcə Şri-Lanka,
Monqolustan, Mancuiya, Koreya, Yaponiya, Tibet, Çin, Tayland və Nepal ərazisində yayılmışdır.
Ondan əvvəl Hindistanda ölkəni işğal etmiş ariyalıların (hindlilərin) dini olan brahmanizm
geniş yayılmışdı. Ariyalılar birindən o birinə keçilməsi mümkün olmayan möhkəm kasta
sistemi tətbiq edirdilər. Bu kasta sisteminə görə, cəmiyyət dörd qrupa ayrılmışdı. Hər qrup da
öz daxilində bölünürdü. Brahman din adamları cəmiyyətin ən üst təbəqələrini təşkil edirdilər.
Onlar xalqa qəddarcasına zülm edirdilər [2, s. 88].
Bu gün dünyada təxminən 300 milyon buddistin olduğu güman edilir. Buddizmə
tərif vermək məsələsində fi kirayrılığı mövcuddur. Bəzilərinə görə, buddizm bir din olduğu
halda, digərləri onu məzhəb, təriqət və ya fəlsəfi cərəyan kimi dəyərləndirmişlər. Buddist
dünyagörüşünü və bütün əməli tərəfl ərini nəzərə alaraq deyə bilərik ki, təktanrı inancına sahib
olmayan buddizm axirət, hesab günü, cənnət və cəhənnəm, mələklərin varlığı anlayışlarını
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
91
A
zə
rb
ay
ca
n
R
es
p
u
b
li
k
as
ı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İş
ü
zr
ə
D
ö
v
lə
t
K
o
m
it
əs
in
in
J
u
rn
al
ı
Az
ərbaycan Respublikas
ı Dini Qurumlarla
İş
üzr
ə Dövl
ət Komit
əsinin Jurnal
ı
Dövlət və Din - № 03 (50) May - İyun 2017
inkar edir.
“Budda” kəlməsi “oyanmış adam - fərqində olan” mənalarına gəlir. Bu da Siddharta
Qautamanın çatdığı mənəvi dərəcəni ifadə edir. Buddadan dövrümüzə qədər gəlib çatan mətnlər
onun ölümündən 300-400 il sonra yazılmışdır [3, s. 145]. Bu dinin ardıcılları Buddaya qarşı
coşqulu sevgi, dərin ehtiram və qorxu duyur, onu tanrı olaraq qəbul edirlər. Buddanın yaşadığı
dövrdə ona sitayiş edilməsinə təşviqə dair hər hansı sənəd, məlumat olmasa da, ölümündən
sonra bütpərəst brahmanlar ardıcıl şəkildə Budda heykəlləri düzəltməyə başlamışdılar. Buddaya
qarşı həddindən artıq sevgi bəsləyənlər də zaman keçdikcə bu heykəllərə sitayiş edərək onu
tanrılaşdırmışlar.
Buddizmin türk inanc sistemi üzərində müəyyən təsiri olmuşdur. Onun iki əsas məzhəbi -
Hiyanaya və Mahayana türklərə təsir etmişdir. Daha çox Mahayana ilə maraqlanan türklər onu
“uluğ könlünqü” (böyük gəmi), Hinayananı isə “kiçik könlünqü” (kiçik gəmi) adlandırmışlar.
Buddistlər fərdi kamilliyi əsas götürdükləri üçün “kiçik gəmi” təlimi onlar arasında geniş
yayılmışdır. Türklərin isə Mahayanaya marağı həmin məzhəbin universalizm anlayışı ilə
yaxınlığından qaynaqlanmışdır. Burada qədim türk inanc sistemindəki Göy Tanrı kultu Burkan
kultu olaraq öz əksini tapmışdır [1, s. 24-25]. Lakin Mahayana Buddizmi VII əsrdən etibarən
əvvəlki parlaqlığını itirməyə başlamış və Orta Asiyada türklər arasında X əsrdən etibarən
İslamın sürətlə yayılması qarşısında tab gətirə bilməmişdir. Bunun müqabilində Buddizmin
başqa bir qolu olan Lamaizm XIII və XVI əsrlərdə iki fərqli dalğa şəklində Monqolustanda
formalaşmağa başladıqda bəzi türk boylarına azda olsa, təsir göstərmişdir [4, s. 269].
Təməlini tək Tanrı inancı təşkil edən Göy Tanrı dininə mənsub hunların bəzi boyları IV
əsrdə Buddizmi qəbul etmişdilər. Xüsusilə, şərqi hunlar Çin mədəniyyəti içərisində yox olmamaq
məqsədilə Buddizmi mənimsəyir və yaymağa çalışırdı. Bu məsələdə ən çox səy göstərənlər
çinlilərin “Chüch’ü” dediyi hunlar (Bütün Çini öz torpaqlarına qatan Hun xaqanı Göy xanın
dövründə Buddizm Çinin siyasi həyatına daxil oldu. Şad Hun isə tamamilə Buddizmin təsiri
altına girmişdi. 336-ci ildə Çao bölgəsi bütünlüklə Buddizmin təsiri altında idi. Buddizmin
xalq üzərində yaratdığı psixoloji təsirlərin hunlara zərər verdiyini görən Şad Hunun oğlu
atasına qarşı sui-qəsd hazırladı. Lakin sui-qəsd planı rahib Janqa tərəfi ndən Hun hökmdarına
xəbər verildi. O da oğlunu 26 nəfərlik ailəsi ilə birlikdə edam etdirdi. Bu hadisədən sonra Şad
Hun dövlətin mərkəzi Lo-yanq və Çanq-anda buddist memarlıq ənənələrinə uyğun binalar və
məbədlər tikdirməyə başladı. Şad Hun bütün vaxtını məbədlərin inşasına ayırdığından 340-
ci ildə Leao sülaləsinin hücumuna belə reaksiya verməmişdi. 344-cü ildə Lo-yanqda böyük
bir məktəb tikdirən Şad Hun öz övladlarını və dövlət məmurlarının uşaqlarını həmin məktəbə
getməyə məcbur etdi. Məktəb buddist təhsili verirdi [5, s. 109]) və əksəriyyəti türk olaraq
bilinən tabğaclar idi. Hunların Buddizm ilə təmasa keçdiyi ilk yerlərdən birinin Hotan olduğu
bilinir. Çinlilərin “Anyang Hou” kimi xatırladığı Hun bəyi “Chüch’ü” Hotanda “Gomati”
monastırında yetişmişdi. Hunların şərqdəki boyları Buddizmi siyasi səbəblərlə, xüsusilə də
Çinin mədəni təsirinə qarşı öz mədəniyyətlərini qorumaq məqsədilə qəbul etmişdilər. Çünki
e.ə. II əsrdə hunların “Göy Tanrı” inancına sahib olduğunu görürük. Tarixçi Harun Güngörün
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
92
A
zə
rb
ay
ca
n
R
es
p
u
b
li
k
as
ı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İş
ü
zr
ə
D
ö
v
lə
t
K
o
m
it
əs
in
in
J
u
rn
al
ı
Az
ərbaycan Respublikas
ı Dini Qurumlarla
İş
üzr
ə Dövl
ət Komit
əsinin Jurnal
ı
Dövlət və Din - № 03 (50) May - İyun 2017
ehtimalına əsasən, hətta Oğuzxan (Mete - Modun, e.ə. II əsr) bütlərə sitayişin baş düşməni idi.
O, bütlərə inananlarla mübarizə aparmış, bütpərəstliyə dönən atasına qarşı çıxmış və əvvəlki
dinini yenidən bərpa etmişdir. Metenin köhnə inancları ilə hökmranlıq etməsi öz dini inanclarına
bağlılığın bir ifadəsidir. Müxtəlif dövrlərdə xarici dinlərin qəbul edilməsində isə yuxarıda da
qeyd edildiyi kimi, daha çox siyasi səbəblər rol oynamışdır [4, s. 270].
Buddizm türklər arasında sürətlə yayılsa da, Manixeizm dininin ortaya çıxması ilə tədricən
nüfuzunu itirməyə başlamışdır. Göytürk xaqanları Muğan (553-572) və Tasparın (572-581)
Buddizmi qəbul etdiyi, hətta Taspar xaqanın bu dini öyrənmək məqsədilə “Nirvanasutra”nı türk
dilinə tərcümə etdirdiyi deyilir. Bunlarla yanaşı, Göytürklərin Bəlxdə yaranan Tiginlər dövləti
Buddizmi rəsmi din olaraq qəbul etmiş, bu din türklər vasitəsilə Xorasanda geniş yayılmışdır
[1, s. 24-25]. O dövrdə Buddizmin bəzi qanunları öyrənilməklə yanaşı, bir çox dini kitab və
mətnlər qədim türk dilinə tərcümə olunmuşdur. Rəvayətə görə, Taspar xaqan buddist rahibin
təlqinləri ilə Budda məbədi və heykəli də inşa etdirmişdir [6, s. 80].
Çox güman ki, Göy Türk dövləti zamanına aid olan və 580-ci illərdə yazılan Bugut
yazılarındakı “Böyük yeni bir Samgha qur” ifadəsi Buddizmi qorumaq və yaymaq məqsədilə
Tabo Xaqan (Taspar xaqan) tərəfi ndən şəxsən verilmiş əmrdir. Bu əmrdən də aydın olur ki,
Tabo Xaqan xalq içində və bölgədə Buddizmi yaymaq üçün səy göstərmişdir [7, s. 96].
Artıq qeyd etdik ki, Tabqac türk sülaləsi IV əsrin sonlarına doğru Çində hakimiyyəti ələ
keçirdikdən sonra mədəniyyətlərinə son dərəcə bağlı olan çinlilər içərisində assimilyasiyaya
uğramamaq üçün özlərini onlardan ayıra biləcəkləri bir dinə ehtiyac duyurdular. Bu səbəbdən
də Asiya və Hindistandakı buddistləri himayəsi altına alan xaqan özünü də Buddanın müridi
qəbul etmişdi. Bu da Tabqac xanədanının hamısının Buddizmi mənimsəməsinə rəvac vermişdi.
Ancaq döyüşçü ruhlu, mübarizəçi xarakterə sahib millətlər üçün heç də uyğun olmayan Buddizm
inancını qəbul edən türk boyları bu seçimlərinə görə müəyyən zərər görmüşlər. Məsələn, çinlilərin
Toba, türklərin isə Tabqac adlandırdığı türk birliyi Budda dini və Çin mədəniyyətinin təsiri ilə
öz əcdadlarının qüdrətli hərbi xüsusiyyətini itirmişdilər [6, s. 80]. Buddizmin hamisinə çevrilən
tabqaclar bu dinin təsirilə milli hiss və duyğularını itirmiş, Çinin qədim və incə mədəniyyətinin
təsiri altına düşmüşdülər. Çin xalqının onların başlarına açdığı iqtisadi və ictimai problemlər
səbəbilə getdikcə siyasi və iqtisadi güclərini də itirmişdilər [4, s. 270].
Mənbələrdə o da keçir ki, Tabqac xaqanlığı Buddizmi Çində rəsmi din halına gətirmiş
və ilk olaraq bu dini kəndlilər qəbul etmişlər. Həmçinin, Buddizm Abar (avarlar) xaqanlığı
dövründə (350-550) türklər arasında yayılmağa başlamışdır. Abar ölkəsində buddist rahib Fa-
ai 3000 ailənin vergisini vəqf olaraq öz adına toplayırdı. Mənbələrdə Göytürk ölkəsinə gələn
buddist rahib Jinaquptanın fəaliyyətlərindən də bəhs olunur [1, s. 24-25].
Buddizmin Göytürklərin suverenliyi altındakı torpaqlarda yayılmasının digər səbəbi də
ticarət yolları ilə əlaqəlidir. Buradan yalnız ticarətlə məşğul olanlar deyil, missionerlik fəaliyyəti
həyata keçirən səyyah rahiblər də keçmişlər.
Yaz aylarında əhali qrup şəklində toplanır və Budda məbədlərini ziyarət üçün ekskursiyalar
təşkil edirdilər. Bu gəzintilərə qatılanların çoxu atlara minir, ox və yaylarını qurşanır, ov
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
93
A
zə
rb
ay
ca
n
R
es
p
u
b
li
k
as
ı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İş
ü
zr
ə
D
ö
v
lə
t
K
o
m
it
əs
in
in
J
u
rn
al
ı
Az
ərbaycan Respublikas
ı Dini Qurumlarla
İş
üzr
ə Dövl
ət Komit
əsinin Jurnal
ı
Dövlət və Din - № 03 (50) May - İyun 2017
arxasınca düşürdülər. Bununla yanaşı, qurban ayini üçün xüsusi mərasimlər keçirilirdi. Türk
xaqanı dinin rahibi idi. Buddizm inancında heç bir canlını öldürməmək və qan axıtmamaq
prinsipinə baxmayaraq, ov və qurban mərasiminin keçirilməsindən aydın olur ki, türklər
mənimsədikləri hər dinin içərisində öz adət-ənənələrini davam etdirmişlər [4, s. 272]. Türklərin
əsrlər boyu həyat tərzi halına gətirdikləri bu adətləri bir anda tərk etmələrini gözləmək doğru
yanaşma olmazdı.
Türklərin İslam anlayışında da Buddizmin müəyyən izlərinə rast gəlmək mümkündür.
Xüsusilə də, Xorasan mərkəzli sufi -təsəvvüf məktəblər Buddizmin dərin təsiri altında
olmuşlar. Xorasan, Azərbaycan və Anadoluda müsəlman dünyagörüşünə təsir edən məlamilik,
qələndərilik, hətta qızılbaşlıq və bektaşilik təriqətləri Buddizmdən mənimsədikləri inancları türk-
İslam inancı içinə yerləşdirmişlər. Türk təsəvvüf anlayışında yer alan tənasüh (reinkarnasiya),
hülul (enkarnasiya), şəkil dəyişdirmək (metamarfoz), havada uçmaq (levitasiya) kimi mistik
hallar birbaşa Buddizmdən qaynaqlanır. Buddizm xürrəmilik, hürufi lik, babailik, ələvilik kimi
inancların ayrılmaz tərkib hissəsi olacaq qədər təsirli idi [1, s. 24-25]. Bununla belə, Buddizm
Orta Asiyada türklər arasında İslamiyyət ilə rəqabətə tab gətirə bilməmiş (Təsadüfi deyildir
ki, 751-ci ildə baş vermiş Talas döyüşündə Orta Asiya türkləri Çin hücumlarından qorunmaq
üçün müsəlman ərəbləri köməyə çağırmışdılar [8, s. 202]. Məhz bu döyüşdən sonra türklər
Abbasilərin güc mənbəyinə çevrildilər) və İslam dininin türklər arasında yayılmasına paralel
olaraq bəzi izlər xaricində silinib getmişdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Əkbər Nəcəf. İnanc Yaddaşı. Bakı: 2014.
2. Harun Güngör. Türk bodun bilimi araştırmaları. Kayseri: 1998.
3. Erman Artun. Türklerde İslamiyet Öncesi İnanç Sistemleri - Öğretiler-Dinler. 2004.
4. Harun Güngör. “Eski Türklerde Din ve Düşünce” / Türkler Ansiklopedisi, III cilt.
Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
5. Əkbər Nəcəf. Hun Minilliyi. Bakı: 2015. (Əlavə bax: Saadettin Gömeç. Türk-Hun tarihi.
Ankara: 2002, s. 263-264; Hüseyn Namık Orhun. Hunlar. İstanbul: 1938, s. 87-88).
6. Saadettin Gömeç. “Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet” // Ankara Üniversitesi Dil Tarih
Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, c. XXI, sayı 33, Ankara, 2003.
7. Klimkeit H.J. Türk Orta Asyasında Budizm (çeviren: Mehmet T. Berbercan) // Türkiyat
Araştırmaları Dergisi (Selçuk Üniversitesi), sayı 26, Konya, 2009.
8. Abbas Qurbanov. İslam Tarixi, II cild. Bakı: 2009.
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
94
A
zə
rb
ay
ca
n
R
es
p
u
b
li
k
as
ı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İş
ü
zr
ə
D
ö
v
lə
t
K
o
m
it
əs
in
in
J
u
rn
al
ı
Az
ərbaycan Respublikas
ı Dini Qurumlarla
İş
üzr
ə Dövl
ət Komit
əsinin Jurnal
ı
Dövlət və Din - № 03 (50) May - İyun 2017
A.Султанов, Э.Бабаев
ДРЕВНИЕ ТЮРКИ И БУДДИЙСКИЕ ВЕРОВАНИЯ
АННОТАЦИЯ
Тюркская система верования находилась под серъезным влиянием буддизма. Два
основных направления буддизма хинаяна и махаяна повлияли на тюрков. Тюрки больше
всего интересовались направллением махаяна. Буддисты беря за основу индивидуальное
созревание, принимали учение «небольшого судна». А тюрки наборот, за основу взяли
направление махаяна, т. к. это направление близко к понятию универсализма. В тюркской
системе верования культ небесного Бога нашел свое отражение в культе Буркан.
A.Sultanov, E.Babayev
THE ANCIENT TURKS AND BUDDHIST BELIEFS
ABSTRACT
The Turkic system of belief was under serious infl uence of the Buddhism. The Hinajana
and a Mahajana, two main directions of the Buddhism, have infl uenced Turkic peoples. Turkic
peoples were interested in the Mahajana direction most of all. Taking individual maturing as
a basis, the Buddhists accepted the doctrine of the «small vessel». But Turkic peoples on the
contrary, have taken the Mahajana direction as a basis since this direction is close to a concept
of universalism. In Turkic system of belief a cult of heavenly God has found the refl ection in a
Burcan cult.
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
Document Outline
Dostları ilə paylaş: |