XAÇMAZ OYKONİMLƏRİNİN
ÖYRƏNİLMƏSİNƏ DAİR
Xalqımızın soykökünü, onun tarixi keçmişini, həyat və
fəaliyyətini, yayılma areallarını tədqiq edib öyrənmək və onu
obyektiv şəkildə qiymətləndirmək üçün tarix bizə geniş imkanlar
açmışdır. Azərbaycanın münbit torpaqları, yaşayış üçün zəngin
təbii şəraiti daim insanları özünə çəkmiş, nəsil-nəsil qəbilələr, tay-
falar, xalqlar müxtəlif dövrlərdə istəyi və ya zorakılıqla miqrasiya
etmişlər. Belə miqrasiyalar nəticəsində yaşayış ərazilərində et-
noslar ya tamamilə, ya da qismən dəyişib. Yaşayış məskənlərinin
kiçik və böyüklüyündən asılı olmayaraq insanlar öz etnik tər kib -
ləri, məşğuliyyəti, adları, bəzən də yaşadıqları yerin təbii-coğrafi
relyefinə, onun flora və faunasına uyğun olaraq bu əraziləri biri-
birin dən fərqləndirmək üçün ad vermişlər. Həmin adlar Azərbay -
ca nın ayrı-ayrı bölgələrinin toponimlərində öz əksini tapmışdır.
Toponimlər xalqımızın ictimai-mədəni həyatı ilə bağlı olduğu
üçün onların öyrənilməsi və tədqiqi məsələləri nadir maddi-
mədəniyyət qalıqları qədər qiymətlidir.
Azərbaycan lap qədimdən bir çox qəbilə birləşmələrinin, xalq -
larının yaşadığı, qaynayıb-qarışdığı, formalaşdığı ölkə olmuşdur.
Onun ayrılmaz bir hissəsi olan Alban-Albaniya-Ağvan-Ağvanq-
Alvan-Aran və onun ayrı-ayrı yer adlarının (toponimlərin) anlamı
bu yerlərdə yaşayan 26 qəbilənin (Strabona görə) dili və əsasən
də Azərbaycan dili ilə bağlıdır. Əlbəttə, burada başqa dillərlə də
səsləşən bəzi yer adları da tapmaq olar. Yer adları məhz belə bir
mürəkkəb, dürlü mənzərəyə malikdir. Araşdırmalar göstərir ki,
Azərbaycanın və onun ayrılmaz hissəsi olan Albaniyanın yer ad -
larının ən əski qatı Azərbaycan dili ilə bağlıdır (40, 60–61).
Azərbaycan ərazisindəki toponimik adlar tarixin müxtəlif
dövrlərində meydana gəlmişdir. Həm tarixi, həm də müasir toponi -
30
miya məzmun etibarilə müxtəlif dillərdədir. Məlumdur ki, topon-
imik adlar coğrafiyanın fənnidir, lakin onların mənası dilçilik
tərəfindən açılır və məhz həmin adlar tarixi tədqiqatlar üçün əlavə
bəzən də yeganə mənbəyə çevrilir. Etnogenetik öyrənmələrin
aparıl masında toponimikanın rolu xüsusilə əhəmiyyətlidir (49, 8).
Göründüyü kimi, toponimiya elmi dilçiliklə sıx bağlıdır. Buna
görə də, toponimlərin linqvistik təhlili ayrı-ayrı dövrlərdə dilin
lüğət tərkibi haqqında müəyyən təsəvvürlər yaratmaqla bərabər,
onun etimologiyasını da açmağa bizə imkan verir.
Bu mənada Azərbaycanın ayrı-ayrı ərazi toponimlərinin tarixi-
linqvistik istiqamətlərdə öyrənilməsi ən vacib məsələlərdəndir.
Toponimlərin etimologiyası ilə əlaqədar A.A.Bakıxanovun
“Gülüstani-İrəm” əsərində daha dolğun məlumat verilmişdir.
Ötən əsrin 60-cı illərindən etibarən Azərbaycan toponimləri
etnik tarixi-linqvistik istiqamətlərdə alimlərimizdən Q.Qeybul-
layev, A.Axundov, Ə.Dəmirçizadə, S.Aşurbəyli, A.Qurbanov,
T.Əh mədov, L.Quliyeva Q.Məşədiyev, R.Əliyeva və başqalarının
əsər lərində öyrənilmişdir. Son dövrlərdə ayrı-ayrı bölgə topo nim -
ləri də tədqiq edilərək həmin ərazilərdə yaşayanların etnik və dil
mənsubiyyətini üzə çıxarmağa imkan vermişdir. Bu da bütövlükdə
Azərbaycan xalqının tarixini, dil məsələlərini öyrənmək işini
asanlaşdırır. Bu baxımdan Azərbaycan toponimiyasında Xaçmaz
rayonunun yaşayış məskənlərinin adları da xüsusi lay təşkil edir.
Etiraf edək ki, Xaçmaz toponimləri, ayrı-ayrı məqalə və yazı -
ları nəzərə almasaq, əsaslı şəkildə öyrənilməmişdir. Bölgə tarixi-
mizin bu gözəl nümunələrini hərtərəfli geniş oxucu kütləsinə
çat dırmaq həm elmi-nəzəri, həm də ictimai baxımdan çox əhə miy -
yətlidir.
Toponimlərin bir vahidi olan oykonimlərin – Xaçmaz oy konim -
lərinin az bir qismini həmyerlimiz t.e.n. İ.Şahbazov etnik-coğrafi
baxımdan tədqiq edərək ayrı-ayrı məqalələr şəklində rayon
qəzetində (Dostluq) 1990–1991-ci illərdə çap etdirmişdir. Bir qis-
minin tədqiqi məsələləri isə başlanğıc olaraq qalmışdır. Buna görə
31
də, toponimik vahid kimi, hər bir bölgə oykonimlərinin öy rənil -
məsi həm tarixilik, həm də dilçilik baxımından bütövlükdə ono-
malogiya elminin inkişafına böyük kömək edə bilər. Çünki hər bir
kiçik ərazi böyük ərazinin bir hissəsidir.
Məlumdur ki, tarix boyu bütün toponimlər öz ilkin adını qoru -
yub saxlaya bilməmiş, ictimai-siyasi hadisələrin təsiri nəticəsində
onların müəyyən bir qismi ya başqa adla əvəz olunmuş, ya da
trans formasiyaya uğrayaraq şəklini dəyişmişdir. Bunun nəticə -
sində də oykonim ifadə etdiyi ilkin mənadan uzaqlaşaraq tədqiqat
işinin istiqamətini dəyişmiş və nəticədə ayrı-ayrı tədqiqatçılar
tərəfindən müxtəlif cür yozulmuşdur. Belə ki, mövcud “Azər -
baycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”ndə (iki cilddə. Bakı,
2007) Xaçmazın bəzi oykonimləri əsaslı şəkildə tədqiq edil mə -
diyindən düzgün olmayaraq verilmişdir. Bəziləri isə kitaba daxil
edilməmişdir. Məsələn: Çılqır, Müşkür, Əzizli, Müşfiq və s. (Bu
barədə oykonimlərin etimoloji xülasəsində bəhs edəcəyik.) Nəzərə
almaq lazımdır ki, adıçəkilən kitab əsasən toponimik tədqiqatlara
yardım məqsədi daşıyır.
Xaçmaz oykonimləri maraqlı xüsusiyyətlərə malikdir. Bu
oykonimlərin yarısından çoxu “oba” komponentlidir. Oykonim -
lərin müəyyən bir qismi morfoloji yolla yaranmış, az bir hissəsi
isə kənd, qışlaq, yataq və çay komponentlərindən ibarətdir.
Xalqımızın etnik mənşəyi ilə bağlı olan oykonimlər isə daha
bö yük maraq doğurur. Məsələn: Ustacallı (Ustacəlilli), Padar, Cığa -
tay, Qı rağ lı, Seyidlər, Ərəb, Şıxlar, Qaracallı və s. Bu etnoto po nim -
lərin, demək olar ki, əksəriyyəti paralellik təşkil edir. Bu, onunla
izah edilir ki, tayfalar böyüdükcə ata yurdundan köçmələr baş
vermiş, yeni yurdda da onlar əvvəlki adlarla tanınmışlar. Yəni köç -
dükləri yurda da əvvəlki yurd adlarını daşımışlar. Köçmələr, əsasən,
həm siyasi, həm də iqtisadi faktorlarla bağlı olurdu. Məsələn,
padarların Səfəvilər tərəfindən Azərbaycana kö çü rül məsi siyasi
faktor idisə, onların buradan ucqarlara yayılması (Padar, Armud-
padar) həm qismən siyasi, həm də iqtisadi faktorla bağlı idi. Bu
faktoru rayondakı bir çox etnotoponimlərə aid etmək olar.
32
Dostları ilə paylaş: |