Qender n?Z?Riyy?Si v? Jurnalistika
Yüklə 348,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İslam dini və qadın
- MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR
|
Bu gün jurnalistikada mövcud olan qender nəzəriyyəsi qadınlar və kişilər arasındakı bioloji və ya psixi fərqləri inkar etməyə cəhd etmir. Bu nəzəriyyədə sadəcə olaraq deyilir ki, bu fərqlərin mövcudluğu o qədər də vacib deyil, vacib olan onların sosial-mədəni qiymətləndirilməsi və yozulması, eləcə də fərqlərin əsasında hökmranlıq sisteminin qurulmasıdır. Sosial elmlərdə qender yanaşması kimi ad almış məhfum sadəcə olaran bir terminin başqa bir termin ilə əvəz edilməsmi deyil. Bu sözün arxasında tamam başqa metodoloji əsaslar və ənənəvi sosial elmlərin əsaslarını tənqidi şəkildə yenidən düşünmək düurur. Bu prosesin başlanğıcında feminist nəzəriyyəsinin formalaşması və inkişafı durur. Qender tədqiqatlarının nəzəri və metodoloji problemləri fəlsəfi fikrin inkişafının əvvəlindən müəyyən olunub və qadınlıq /feminlik simvolik olaraq torpaq ilahəsinin qara qüvvələri ilə eyniləşdirilir ki, bu da ağılsızdir. Yunanlar qadının uşaq doğmaq qabiliyyətini qadının təbiətin məhsuldarlığı ilə əlaqəsi kimi qiymətləndirirdilər. Məhz antik dövrdə arxaik məhsuldarlıq kultundan rasional allahlar kultuna keçid başlanır və sona çatır. Rasional kişiliklə emosional qadınlıq arasındakı simvolik assosiasiya yunan fəlsəfəsində möhkəm yer tutdu. Məsələn, b.e. əvvəl VI əsrdə yaradılmış dünyanın əsas ziddiyyətlərinin pifaqor cədvəlində qadınlıq formalaşır, qeyri-məhdudluqla əlaqələndirilərək şərh olunurdu. Pifaqorçular dünyanı ya qayda- qanun, ya da nizamsızlıq və xaos ilə assosiasiya olunan prinsiplərin qarışığı kimi qiymətləqdirirdilər. On cüt kontrast (ziddiyyət) formalı və formasız, sağ və sol, aydın və aydın olmayan, kişilik və qadınlıq, işıq və qaranlıq, xeyir və şər və sair – pifaqorçular tərəfindən elə şəkildə tərtib olunmuşdu ki, kontrastlardan biri (və ya prinsiplərdən biri) öz müxalif tərəf-müqabilinə görə yaxşı və üstün sayılırdı. Kişilik aktiv, determinant forma ilə, qadınlıq və passiv, xaotik materiya ilə yanaşı qoyulurdu. Qadınlıq və təbiət ilə assosiasiya edən materiyanı qədim yunanlar rasional idrakın axtarışları zamanı dərk edilə bilməz bir şey kimi başa düşülürdü. Platonun artıq ilk əsərlərində ruh və bədənin, intellekt və materiyanın dualizm fikirləri var. Platon üçün bilik xarici formaları dərk edilməz, qeyri-rasional materiyadan fikrən ayıraraq seyr etməkdir. Ruh və bədən, rasionallıq və emosionallıq haqqında paradiqmanı yaratdı ki, bu sonradan qərb fəlsəfəsində dominant oldu və «qadınlıqı» müəyyən mənada yaratdı (amma onu da qeyd etməliyik ki, özünün sosial- siyasi əsərlərində Platon qadınlara qarşı münasibətdə eqalitarist kimi çıxış etdiyi üçün bəzi tədqiqatçılar onu tarixdə ilk feminist hesab edirlər). Aktiv yaradıcı forma və passiv inert materiyanın distinksiyası Aristotelin fəlsəfəsi üçün də xarakterikdir. Aristotel idrak və rasionallığı aktiv kişi mənşəyi ilə, ibtidai substansiya olan xaotik materiyanı passiv mənşəyi ilə eyniləşdirirdi. O, «Heyvanların mənşəyi haqqında» kitabında iddia edir ki, əsil valideyn ancaq kişi ola bilər. Məhz passiv materiyanın mayalandırılması prosesində o gələcək insanın aktiv formasını müəyyən edir, kişi ancaq passiv qab rolunu oynayır. Aristotel belə hesab edirdi ki, qadınların ruh prinsipi olmadığına görə (Aristotelə görə ruh rasionallıqla eyniləşdirilirdi) onlar ibtidai varlıq, impotent kişidirlər. Aristotelə görə insanların cinslərə ayrılmasının bioloji əsası yoxdur, belə ki, insan nəslinin törəməsində buna heç bir ehtiyac yoxdur (o bunu iddia edərkən öz-özünü mayalandıran 2 cinsli heyvanların olduğuna əsaslanırdı). Cinsi fərqlər – ontoloji prinsipdir: «yuxarı prinsip aşağıdan ayrılsa yaxşıdır. Buna görə də bu mümkündürsə, mümkün olan yerdə kişilik qadınlıqdan ayrıdır». (1) Forma və materiyanı, ruhu və bədəni, rasionallıq və emosionallığı, maskulinlik və feminliyi bir- birinə qarşı qoyan müqəddəs Avqustin və Aleksandriyalı Filonun ənənəsini orta əsr fəlsəfəsində Akvinalı Foma davam etdirir. Bizim eranın I əsrində yaşayan Aleksandriyalı Filon öz əsərlərində İncil ilə yunan fəlsəfəsinin ideyaları elə şəkildə birləşdirir ki, maskulinliyin və feminliyin dualizmi güclənir. «Kişilik» onun fikrincə şüurlu, rasional, ilahidir, «qadınlıq» və qadının özü isə çirkin maddi dünyanın obrazıdır. Belə dünyanı təcəssüm edən «qadınlıq» transendental zəka sferasının əks tərəfi hesab olunur. Filona görə əxlaqi, proqressiv hissiyatın və cismi ehtirasların dağıdıcı təsirinə ruhən üstün gəlməkdir. Göstərilənlər qadın və «qadınlıq»la eyniləşdirildiyinə görə, bu alleqoriya əsasında qadına üstün gəlmək üçün mübarizə baş verir. Şüurun insana həyatının alçaq aspektləri üzərində üstün oldüğu düzgün həyatda kişilik (maskulinlik) qadınlığı (feminliyi) əzərək bərqərar olur. Filon yazırdı ki, tərəqqi qadınlıqdan kişiliyə
doğru hərəkətdən başqa bir şey deyil, feminlik, qadın cinsi maddi, passiv, cisimli və hissiyyatlı olduğu halda – kişilik aktiv, rasionaldır, mənəviyyat və fikir ilə daha oxşardır. Kişilik qadınlığa nisbətən daha dominatdır və səbəbi fəaliyyətə daha yaxındır, qadınlıq isə yarımçıqdır, tabedir, passivdir; rasional şüurlu, mənəvi-kişilikdir, qadınlıq isə irrasionaldır». Tamamilə aydındır ki, yuxarıda göstərilən kişilik və qadınlıq haqqında fikirlər maskulinliyi və feminliyi müəyyən etmək üçün mədəni-simvolik funksiya daşıyır ki, bu da anlayışı ierarxiyalaşdırmaq, onların hansının o birinə nisbətən «yaxşı» və ya «pis» olduğunu müəyyən etməkdir. Bununla yanaşı belə düşüncə tərzi qadınlıq və kişilik anlayışlarının bütün mənalarda hətta bioloji mənada da müəyyənləşdirir. Bundan başqa qadın və kişilərin sosial statusu və hətta dünyada qadınların və qadınlığın təhlükəsizliyi belə şəkildə müəyyən edilir. Burada 585 ilin Makedoniya Soborunu yada salmaq yerinə düşər, burda qadını insan saymaq olarmı sualına bir səs üstünlüyü ilə müsbət cavab verildi. Orta əsrlərdə rahiblər Y.Şprenqer və Q.İnstitorisın qəmli dərəcədə məşhur cahil, «İfritələrin çəkisi» (1487) əsərində qadınları onların əzəl «günahkarlığına» görə əsarətdə saxlamaq və fiziki cəhətdən məhv etməyin ədalətli olduğu isbat edən geniş sübutlar sistemi var. Şprenqer və İnstitoris iddia edirdilər ki, qadınların allaha inamı zəifdir, və guya fe (fides latınca-inam) və munis (daha az) sözlərindən yaranan femina sözünün etimologiyası ilə izah olunur, deməli qadınlar şeytanın toruna daha tez düşür və dünyada şərin səbəbkarına çevrilirlər. Orta əsrlərdə «ifritələrə qarşı ov»! minlərlə qadının ölümünə səbəb oldu, öldürülən kişi və qadınların nisbəti tədqiqatçılar tərəfindən 1:100 nisbəti kimi qiymətləndirilir. Antik fəlsəfə rasional və təbii, maskulin və feminin kimi fərqlənmələrin mədəni simvollara çevrilməsinin əsası qoyuldu, orta əsrlər fəlsəfəsi bu ideyaları qəbul etdi. Yeni dövrdə ruhun və cismin, rasionallığın və təbiiliyin, dərk edilən və edilməyənin arasında olan kəskin ziddiyyətlər və polyar müxalifləşmə haqqında baxışlar inkişaf edir. Bir çox tədqiqatçı belə hesab edir ki, məhz bu zaman təbiliyin və cismaniliyin – assosiasiyaya görə feminliyin əzilməsi qərbi Avropa fəlsəfi sisteminin prinsipinə çevrilir. XVII əsrdə antik və orta əsrlərdən fərqli başqa idrak konsepsiyası formalaşmağa başlayır. Ən ümumi halda bu fərqlər ondan ibarətdir ki, əgər antik fəlsəfədə şüurun vəzifəsi dünya haqqında düşünmək idisə, yeni dövr elminin banisi XVII əsr filosofu Frensis Bekona görə, şüur – təbiəti ölçmək, öyrənmək və sonunda kontrol etmək üçün bir adətdir. Maddi aləmin özünü isə Bekon mexanikanın qanunlarına uyğun olaraq təbiəti təşkil edən model və alətlər toplusu kimi görür. Bekon təbiəti antik mütəfəkkirlər kimi orqanizmi ilə yox, maşın ilə analoqlaşdırır. Təbiətin belə dərk edilməsi elmin əsas xidmətinin təbiət üzərində dominantlığın, onu tabe etməyin və istifadənin düzgün tipini tapmaq olması haqqında ideyaların yaranmasına səbəb olur. Amma ingilis qrammatikasına görə şəxssiz isimlərin heç bir qrammatik cinsi yoxdur. Aristoteli, öz fəlsəfəsində təbiəti «bakir və zorlanmamış» saxladığıma görə tənələyən Bekon idrak və təbiət arasında qanuni nigah kəsməyi təklif edirdi ki, burada idrak subyektinə təbiət üzərində öz hakimiyyətini və dominantlığını təsdiqləyən kişi rolu və işi ayırıb. Beləliklə elmin fayda olduğunu deyən antik təsəvvürləri, F.Bekon fəlsəfəsində dəyişdirələrək «elm-qüvvədir» şəklinə salındı. Dekart Şüur və düşüncəni Yen-Ana anlayışı ilə assosiasiyalardan «təmizləməyi», Loqosu Sofiyadan, kişini və onun idrakı Təbiətdən ayırmağın zəruri olduğu ideyasını inkişaf etdirməyə başladı. Kartezianlıqda təbiətdən ayrılmağın müsbət epistemoloji dəyər alması haqqında yeni maskulin idrak nəzəriyyəsi təsdiq olundu. Bütün generativ ıə kreativ (yaradıcı və dərkedici) olanlar dünyanın qadın cisminə deyil, Allaha, maskulin rasional Ruha aid olan yeni dünya quraşdırıldı. Təbii, maddi və cizmanı olan hər şeyin əzilməsi ənənəsi mədəniyyətdə femin olan hər şeyin əzilməsi ilə müşayiət olunurdu. XVI- XVII əsrlərdə dünyaya elmi baxışın yaranması və möhkəmlənməsi «ifritələrin ovlanması» adı altında qadınların əvvəllər görünməmiş dərəcədə kütləvi şəkildə məhv edilməsi ilə müşaiyət olunurdu. Arxiv materialların və tarixi şəhadətlərin yeni tədqiqi göstərdi ki, «cadugər» adı altında əsasən türkəçarə və mamaçalıqla məşğul olan qadınlar ovlanırdı. Xalq metodlarından istifadə edən bu qadınlar qadınlara doğum sayını nizama salmağa və oğuş prosesini yüngülləşdirməyə kömək edirdilər. Doğum və seksuallığa kontrolun xalq metodlarını yaxşı bilən bu qadınların məhvi və onların diplomlu kişi mütəxəssislər «elmi metodları» ilə əvəz edilməsi ona səbəb oldu ki, qadın seksuallığı sərt kişi kontrolu altına qoyuldu. Yeni elmin rasional maskulin prinsipləri qadınlıq-feminliyi əsarətə bu cür aparırdı.
Qərb fəlsəfəsinin tarixi müəyyən tarixi dövrdə, bu və ya digər şəxsin əsas ideyalarının məzmununa görə fərqlənir. Amma, bu tarixin hər səhifəsi istənilən başqası ilə ümumi bir şeyə malikdir. Birincisi, bu təbii, cismani, hissi hər şeyin qadın mənşəyi ilə daim əlaqələndirilməsi və ikincisi, bu anlayışların üsullarının eksplisit təminidir. Hətta təbiətin onun üçün əsil dəyər olduğunu söyləyən fransız maarifçisi və demokratı Can-Cak Russo üçün də, qadın təbiətlə eyniləşdirilsə də kişi ilə müqayisədə ibtidai əxlaqlı varlıq idi. Zira, təbiət ilə sıx əlaqəsi olmayan kişi özündə əsil insan təbiətini gücləndirmək üçün müəyyən intellektual yol vasitəsilə özünü əsil əxlaqi varlığa çevirir («Emil»). Bununla belə Russo belə hesab edirdi ki, qadınlarla assosiasiya olunan ehtiraslar vətəndaş cəmiyyəti üçün böyük təhlükədir. Hətta qadın-ana hissləri ilə bağlı məziyyətlər də dövlətin düzgün funksiya etməsinə təhlükə ola bilər. İmmanuil Kant da qadınların mental qabiliyyətlərinin daha aşağı səviyyədə olması ideyasına tərəfdar idi, bununla yanaşı belə vəziyyəti cəmiyyətin yaşaması üçün vacib şərt sayırdı. Kant özünün «İlahi və gözəl haqqında esse» əsərində iddia edirdi ki, abstrakt təfəkkürün azlığı qadınlarda zövq, gözəllik hissi, həssaslıq, praktiklik kimi şeylərin inkişafına səbəb olur. Cəmiyyətin fəaliyyət göstərməsində əsas rol oynayan ailə həyatında kişi qadının nöqsanlarını hamarlayır (tarazlayır) və harmonik bir cüt yaranır ki, burada həm kişi, həm də qadın mənşələri qarşılıqlı şəkildə bir-birini tamamlayır. Qərb intellektual ənənəsində həmişə olduğu kimi, burada da maskulinliyə nisbətdə qadınlıq femininlik aşağı, kəmdəyər, ikinci dərəcəli statusu verilib. Hegel də qadınları və onlarla bağlı varlıq və idrak formalarını vətəndah cəmiyyəti və əxlaqı sahəsindən kənara atırdı. Hegel iddia edirdi ki, ailədə olan münasibətlər özəl xarakter daşıyaraq, müəyyən kişi və müəyyən uşağa qarşı yönəldilir ki, bu münasibətlər də etik sferaya daxil deyil. Qadınlardan fərqli olaraq kişilərin «universallıq» və «etiklik» üçün işlədikləri əlavə aktivlik sferaları var. Kişilər üçün ailə münasibətləri özəl səviyyədə qalır və onlara öz etik həyatlarını qurban vermək lazım gəlmir. Qadın isə etik həyata, Ailə, Ər və Uşaqlara xidmət prinsipini öz konkret ər və uşaqları ilə münasibətlərini dəyişməklə qoşula bilər. Ancaq bu, kişi (universal idrakı ilə qadın) ailə idrakı arasında ixtilafa səbəb olur. Beləliklə, femininlik vətəndaş cəmiyyəti üçün təhlükəyə çevrilir və buna görə də boğulmalı və özəl sferaya sıxışdırılmalıdır. Hegelin feminliyə baxışı Russoda olduğu kimi ikilidir. Bir tərəfdən qadınların və ona aid olanların sosial-mədəni sahədən çıxarılmasının rapsionallaşdırılmasıdır. “Hüququn fəlsəfəsi”ndə Hegel yazırdı ki, qadınlar kişilərdən bitkilər heyvanlardan fərqləndiyi kimi fərqlənir. Onların inkişafına rəhbərlik edən prinsip universallığın dərk edilməsi deyil – hissiyyatdır, buna görə də Hegel belə hesab edirdi ki, femininlik vətəndaş cəmiyyəti üçün təhlükədir. Digər tərəfdən isə aşağı səviyyəli qadın dünyasının mövcudluğu vətəndaş cəmiyyətinin vacib tərkib hissəsidir, ona görə ki, bu dünya kişilərə özünüdərk edən etik varlıq kimi inkişaf etməyə imkan verir. Bu ikililiyin nəticəsi feminliyin boğulması özəl (aşağı) səviyyəyə sıxışdırılması ideyasıdır. Yuxarıda göstərilən prinsiplərin dominantlığına baxmayaraq XVIII əsrdən başlayaraq qərb fəlsəfəsində qender differensiasiyası prinsipinə qarşı yeni baxışları meydana gəldi. Mədəni idealın maskulin və feminliyi ontoloji prinsiplərinin birləşməsi olduğu, qadın və kişilərin cəmiyyətdə bərabərhüquqlu olması isə sosial norma olması haqqında ideyalar yaranmağa başladı. Belə yanaşmanın yaranması əsasən maarifçi və sosialist ideyaların yayılması, liberal fəlsəfənin və vətəndaş hüquqları konsepsiyasının inkişafı, eləcə də bütün Avropanı bürümüş burcua-demokratik inkişafları dalğası ilə əlaqədardır. Fəlsəfədə qadın və kişilərin hüquq bərabərliyi anlayışı ən çox fransız utopik sosialistləri Sen- Simon və Furyenin əsərlərində inkişaf etdirilib. F.Engels bu məsələyə daha çox diqqət verib. O, məşhur «Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi» əsərində qadınların diskriminasiyasının tarixini və sosial-iqtisadi əsaslarının sinfi mövqedən analizini çox müfəssəl şəkildə şərh etmişdir. Engels qadınların diskriminasiyasının yaranması və mövcudluğunun əsas səbəbini xüsusi mülkiyyətin kişilərin əlində cəmləşdirilməsində görürdü. Engelsin fikrincə, mülkiyyət təkcə qadınların deyil, həm də ona malik olmayan kişilərin (yəni proletariatın) da əzilməsi üçün əsasdır. Başqa sözlə, qadınların dikriminasiyası antaqonist sinifli cəmiyyətdə insnaın əzilməsi prosesinin təsadüfi hadisəsi kimi təsvir olunub ki, ondan qurtulmağın yolu ancaq inqilab və sosializmin qurulmasııdır.
Cəmiyyətin sosial-cinsi (müasir terminologiyaya görə qender) stratifikasiyasının ideyası Engelsin ailənin mənşəyi haqqında tədqiqatında eksplisitiv şəkildə mövcud idi və eləcə də kölgədə qaldı. Bunu bir qədər diqqətlə araşdıraq. Məsələn, Engels etnoqraf Morqan və Bahofenin əsərlərinə istinad edərək yazır ki, ibtidai cəmiyyətdə cinslərin sosial bərabərliyi mövcud olub və nəsil ana xətti ilə hesablanıb. Amma xüsusi mülkiyyətin yaranması cinslər arasında əmək bölgüsunə, kişinin rəhbərliyi altında patriarxal monoqam ailənin yaranmasına, qadınların kişilərdən iqtisadi cəhətdən asılılığına və sonunda «qadın cinsinin ümumdünya tarixi məğlubiyyətinə» gətirib çıxartdı. Məhəbbət fəlsəfəsinin üçüncü cərəyanı ortodoksal ilahiyyatçı cərəyanıdır ki, Pavel Florenski, Sergey Bulqakov, İvan İlyin kimi adlarla təmsil olunub. Onlar üçün məhəbbət Allah idi, amma Eros yox, «caritas» – məhəbbət, şəfqət, rəhmdillik, ənənəvi olaraq bu keyfiyyətlər qadın mənşəyi ilə eyniləşdirilirdi. Bu mütəfəkirlərdə ilahilik və femininlik oxşar mədəni simvollar kimi qiymətləndirilir. Freydin nəzəriyyəsi qadın və kişilərin seksuallığı haqqında baxışların inkişafına dərin təsir göstərdi. Bu təkcə psixologiyaya yox, həmçinin XX əsrin bütün sosial və humanist biliklərinə də təsir göstərdi. Yəqin ki, Freydin qadına baxışı onun bioloji cəhətdən kəmdəyər olması postulatına əsaslanır, Freyd bundan nəticə çıxararaq belə hesab edir ki, qadının kişiyə paxıllığı onun psixi xüsusiyyətlərini formalaşdıran mexanizmdir. Bu mexanizm daxili psixi prosesləri elə yönəldir ki, Freydə görə qadınlar üçün üç mümkün yol qalır – isteriya, kişiyə bənzərlik və «normal» qadınlıq, sonuncuda qadının maraqları yataq otağı, uşaq otağı və mətbəx arasındakı dünyada məhdudlaşmalıdır. Məlum olduğu kimi, Freyd öz konsepsiyasını klinik praktika üzərində qururdu – onun pasiyentləri ailədə olan əsarətli, hüquqsuz vəziyyət nəticəində həqiqətəndə psixi stress keçirən orta sinif qadınları idi. Freydin baxışları təkcə psixologiyanın deyil, həm də XX əsr Avropa mədəniyyətinin də inkişafına səbəb olmuşdur. Sovet dövründə Freydi daim «burcua» və mürtəce mütəfəkkiri kimi tənqid edilməsinə baxmayaraq, milli nəzəri və praktiki psixologiya bu vaxta qədər onun baxış və qiymətlərinin təsiri altındadır. Cinsin, əmək bölgüsünün və sosial rolların differensiallaşmasının cinsi əlamətlər əsasında sosial aspektdə tədqiqi artıq çoxdan sosiologiyanın ənənəvi mövzusu olmuşdur. Hələ Emil Dyurkheym özünün XX əsrin əvvəlində çap olunmuş «İctimai əməyin bölüşdürülməsi» və «İntihar» əsərlərində cinslərin sosial problemlərinə və cinsi rollara toxunurdu. O, ilk olaraq belə bir fakta fikir vermişdi ki, müxtəlif nigah statusu olan qadınlar və kişilər arasında intihar və psixi xəstəlik sayı fərqlidir, subay və boşanmış kişilər arasında intihar sayı eyni vəziyyətdə olan qadınlar arasında olan intihar etmişlərin sayından yüksəkdir. Qadın və kişi rollarının strukturuna aid ilk jurnalist konsepsiyasının Amerika alimi Talkott Parsons irəli sürmüşdür, amma onun nəzəriyyəsində konsepsiya struktur funksionalizmin ümumnəzəri quruluşuna illustrasiya xarakteri daşıyır. Parsonsa görə cəmiyyət həmişə dinamik tarazlıq və sabitliyə can atır. Sosial strukturun ayrı-ayrı elementləri bütün sistemin sabitliyi, inteqrasiyası və inkişafını saxlamaq üçün funksional fəaliyyət göstərirlər. Onlar sosial konfliktləri və ziddiyyətləri xəstəlik kimi qiymətləndirir, ziddiyyətlərin yaranmasına səbəb olan faktorlara isə cəmiyyətin həyatında disfunksional hadisə kimi baxırlar. Parsons belə hesab edirdi ki, sosioloqların vəzifəsi cəmiyyəti və onun elementlərinin sabitliyini saxlamaq üçün sosial mexanizmlərin aşkara çıxarılması, yəni sosial terapiyadır. Başqa sözlə, funksionalizm naməlum «işlərin hansı vəziyyətdə olduğu onu göstərir ki, işlər bu vəziyətdə olmalıdır» fikri təşkil edir. Amerika cəmiyətini öz tədqiqatları üçün əsas obyekt seçən Parsons məhz bu mövqedən öz analizlərini həyata keçirir. Bu, ümumiyyətlə, əvvəldən empirik və tətbiqi fənn kimi formalaşmış çərçivəsində olduğu cəmiyyətin tədqiqinə yönəldilmiş Amerika sosiologiyasının xarakterik xüsusiyyətidir. Qadınlar üçün vaxib olan «öz ərinin arvadı, onun uşaqlarının anası və təsərrüfatının idarə olunmasına cavabdeh şəxs statusu» olmalıdır. Dominant qadın rollarına arvad, ana, evdar qadın rolları daxildir, kişinin sosial nüfuzlu professional fəaliyyəti onun ailədə rəhbər olmasını müəyyən edir. Parsons tərəfindən psevdoməşğuliyyət adlandırılan qadın ev əməyi isə onu tabe vəziyyətini təsdiqləyir. Rolların belə bölüşdürülməsini Parson ər və arvad arasında hakimiyyət, status, nüfuz uğrunda mümkün ola
biləcək və nigah – ailə üçün dağıdıcı yarışın qabağını almaq üçün bir mexanizm kimi qiymətləndirir. Və onu funksional elan edir. Parsons iddia edir ki, əgər ərli qadının işi «karyera» deyil, sadəcə «məşğuliyyət» olub ailə büdcəsinə çox az gəlir gətirirsə, və ya “kişi ilə yarışdan” çox uzaqda durursa və kişinin özünəhörmətinin iqtisadi əsaslarını sarsıtmırsa, belə işin evliliyə mənfi təsiri olmaz. Bununla belə o hesab edir ki, hətta belə olduqda da qadın işi nigahın stabilliyni azaldır. Parsonsa görə ər-arvad arasında rolların bölüşdürülməsi ailənin stabil saxlamaq effektindən başqa daha bir funksiyanı yerinə yetirir. İş ondadır ki, Freyd tərəfindən təsvir olunmuş insest tabusunu və Edip kompleksini Parsons uşağı cəmiyyətə və mədəniyyətə cəlb eləmək universal, psixi mexanizm hesab edir. Yadınıza salaq ki, Freydə görə insest tabusu «uşağı (oğlan) öz anasına qarşı həvəslənməkdən» qoruyur və onu istiqamətləndirərək uşağı atanın avtoritenini tanınması zərurəti qarşısnıda qoyur, çünki Freydə görə ata sosial normaların əsas aparıcısıdır. Eyni funksiyaları yerinə yetirən sosial mexanizm isə Parsonsa görə ailədə rolların bölüşdürülməsidir. Kişinin dəqiq liderliyi uşağı ananın həddən artıq emosional təsirindən azad edir ki, bu da onun kişiləşməsi üçün vacibdir. Gördüyümüz kimi, söhbət həmişə ancaq oğlan uşağından gedir. Ona görə ki, insest tabusu qızlara aid deyil. Araşdırdığımız nəzəriyyələr fənn müxtəlifliyinə baxmayaraq, onlarda ümumi əsas biodeterminizm üzərində qurulur. Qadın və kişilərin arasında olan bioloji fərq faktı təbii dəlil kimi qəbul olunur və bütün sonrakı psixoloji, sosioloji və fəlsəfi nəzəriyyələr sadəcə olaraq bu fərqləri təsvir edir və onlara haqq qazandırır. KİV-də qender problematikasının tədqiqat metodlarına tarixi prizmada baxırlar. Müasir qadınları həm dünya, həm də Azərbaycan klassikasından olan tarixi personaclarla müqayisə edilər.
Azərbaycanın tarixi İslam tarixi ilə qırılmaz şəkildə bağlıdır. Rəvayətə görə Peyğəmbər Həzrəti Məhəmməd hər dəfə müharibəyə gedən zaman püşk ataraq arvadlarından birini özü ilə götürürdü. Məsələn Bəni-Müstələq döyüşündə Peyğəmbərimizin zövcəsi Ayişə iştirak etmişdir. Bu müharibələrdə onun tərəfdarlarının da arvadları iştirak edirdilər. Onların əsas vəzifəsi tibbi xidmət göstərmək, qida hazırlamaq və silahları qorumaq idi. Müharibə və cihad qadılar üçün «vacib» sayılmasa da, bəzi müsəlman qadınlar döyüş meydanında qəhrəmanlıq göstərirdilər. Peyğəmbər Həzrət Məhəmməd (s) Xeybər müharibəsinə yola düşərkən Bəm-Qaffar tayfasının qadınları ona müraciət edərək yaralılara yardım göstərmək üçün orduya qəbul edilməklərini xahiş etmişdilər. Peyğəmbərin razılığı ilə bu qadınlar ordu ilə birlikdə müharibəyə yolu düşdülər. Xeybər qalası alındıqdan sonra Peyğəmbər qadınları unutmadı və qənimət bölünən zaman onlara kişi döyüşçülərin payına bərabər pay verdi. Qadınlardan biri bu döyüşdə qazandığı boyunbağını qiymətli bir yadigar kimi ömür boyu saxlamışdır (bax: İbn Heyşəm «Siratül-Nəbavi»yə (Peyğəmbərin həyatı)). Peyğəmbərin Kəb Ənsarı Nəsibə adlı tərəfdarlarından biri də müharibələrdə döyüşçü kimi iştirak etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Peyğəmbər Həzrəti Məhəmmədin (s) ölümündən sonra müsəlman qadınlarının müharibələrdə iştirakı azalmır. 636 ildə bizanslılar və müsəlmanlar arasında baş vermiş Yərmuk döyüşündə üstünlük əvvəl bizanslıların əlində idi. Müsəlman döyüşçülərinin bir qismi qaçmağa məcbur oldu. Bu zaman gürzlə silahlanmış Ümmi-Həbib adlı qadın bir dəstə silahlı qadınlarla düşmənə hücum etdi. Cəsur müsəlman qadınların bu hərəkəti qaçan döyüşçüləri utandırır və ruhlandırır, onlar döyüş meydanına qayıdaraq düşməni qovurlar. Bu döyüşdə Yezidin qızı Əsma bizanslını öldürmüşdü. Ümmi-Həkim Mahrumiyyə çadır dayabı ilə silahlanaraq yeddi düşməni məhv etmişdi. Bəni-Qaffar nəslindən olan Leyla adlı qadın hələ Peyğəmbərin sağlığında döyüşlərdə iştirak edirdi. 30 il sonra o İmam Əlinin odusunun tərkibində Camal döyüşündə iştirak etmişdi. Həzrət Əlinin apardığı Camal və Sifleyn müharibələridə kifayət qədər çox qadın iştirak edirdi (məsələn Ümmi-Zərihul-Əbdiyyə, Baqarey-Hilaliyyə və s.). İmam Əli Camal döyüşündən sonra Bəni-Əbdül-Qeysə nəslindən olan 70 qadına kişi paltarı geyinərək əsir qadınları şəhərə qədər müşayiət etməyi əmr etmişdi. Bu onları qadın zənn edən «müsəlmanların anası» Aişəni narahat edir, lakin işin nə yerdə olduğunu biləndə sakitləşir (bax: Yaqubi «Taix» Şeyx Müfid «İrşad»). Hicrinin ilk əsrində bir çox cəsur qadınlar təhlükəsizlik və kontrol sahəsində xidmət edirdilər. Belə qadınlardan biri Nüfeylin qızı Səmra Əsədiyyə çadra örtərək bazarda moizə oxuyur və ticarətdə xalqı
aldadanları qamçı ilə cəzalandırırdı. Rəvayətə görə Peyğəmbər Həzrət Məhəmməd (s) dindar və cəsur bir qadın olan Şəfa Abdullah qızını bazar rəisi təyin etmişdir. xəlifə Ömərin dövründə Şəfa hələ bu vəzifəni aparmaqda idi. (bax: İbn Əbdülbarr «Ər-İstiab»). Bəzi müsəlman qadınlar, hərbi işi öyrənərək, döyüş taktikasına mükəmməl yiyələnib kiçik dəstələrə rəhbərlik edə bilirdilər. İran Sasanilərinə qarşı müharibədə Muqeyrə ibn Şöbə hərbi rəis olub. Bu döyüşdə bir çox qadınlar kişilərə kömək edirdilər. Döyüşün ən şiddətli vaxtında sasanilər müsəlmanlara arxadan zərbə vurmaq qərarına gəldilər. Ərda Haris qızı düşmənin bu taktikasını başa düşərək qadınlarla məsləhətləşir və operativ qərar qəbul edir. qadınlar baş örtüklərini nizələrin başına bağlayaraq uzaqdan yavaş-yavaş döyüş meydanına yaxınlaşmağa başladılar. Təpəliyin arxasından yellənən yaylıqları bayraqlara bənzədən sasanilər elə zənn etdilər ki, müsəlmanların köməyinə yeni dəstələr gəlir. Qorxuya düşmüş düşmən özünü itirir və məğlub olur. Beləliklə, Əzdanın hərbi hiyləsi müsəlmanların qələbəsinə səbəb olur. İslam dini qadınların ədəbi qabiliyyətlərin inkişafı üçün şərait yaratmışdır. İslamın yarandığı ilk illərdən müsəlman qadınlar, xüsusən Qureyş qadınları arasında çoxlu bacarıqlı natiq talantlı yazıçı və şairə var idi. Onların tarixi hadisələri əks etdirən yazdığı müxtəlif hədislər, şerlər əvəzsiz ədəbi əsərlərində aydın məntiq, güclü emosiyalar, hadisələrə original baxış, müxtəlif siyasi ifadə vasitələri müşahidə olunur. Peyğəmbər və İmam Əlinin tərəfdarları arasında Qüreyş nəslindən olmayan, amma poetik talantı olan qadınlar da var idi. Məsələn Əbuzərir arvadı Ümmi-zar, Hüseyn, ibn Sabitin qızı Əbuzərin arvadı Ümmi-Zar, Hüseyn ibn Sabitin qızı Səbiyə, Əsvadın qızı Ümbül Heysəm, Bakarei-Hilaliyyə və başqaları. Hieri tarixin ilk əsrində bir çox müsəlman qadınlar yazıb oxuya bilirdilər və Quranın və duaların mətnlərinin köçürülməsi ilə məşğul olurdular. Peymğəmbərin müasiri olan Şəa Abdullah qızı duaları yaza bilirdi və Xəlifə Ömərin qızı Hafizəyə ozuyub yazmaq öyrətmişdi. Müxtəlif dini mətnlərdə Peyğəmbər və 12 imam haqqında qadınlar tərəfindən yazılmış hədislərə rast gəlmək olar. Hədis danışanların adı və yaradıcılığından bəhs edən kitablarda 1500 hədis danışan qadının adı çəkilir. Şeyx Tuy tərəfindən yazılmış hədis kitabında 6424 hadisçidən 62-si qadındır. Peyğəmbərin qızı Fatimeyi-Zəhra (ə), Peyğəmğərin zövcələri: Aişə, Ümu-Səlimə, Zeynəb və Sudə; Aişənin bacıları Əsma; İmam Əlinin (ə) arvadı Əsma, Üveys qızı İmam Əlinin (ə) bacısı Ümmi-Xani, Fatimeyi-Zəhranın (ə) xidmətçisi Fizzə, Abdullah ibn Məsudun arvadı Zeynəb, Ümbül Həsən Naciyə, Ümm-Ruman, Ümmin-Atiyə, Hisniyyə Ümmi-İshad, İmam Cəfər Sadiqin kənizi Seyda, Gülsüm, Kerxiya, İmam Əli Naqanın (ə) qızı Hakimə və b. Danışılan hədislərin sayına görə bu qadınlar arasında birinci yeri «Ümmil-möminin» Aişə durur. Kitablarda onun söylədiyi 2208 (və ya 2210) hədisəyə rast gəlmək olar. Bütün İslam tarixi boyu müsəlman qadınlar təsərrüfatla məşğul olublar. İlk müsəlman qadınlar arasında kosmetoloqluq, həkimlik, kulinariya, dərzilik, dekorativ tikmə kimi sənətlər geniş yayılmışdı. Rəvayətə görə kosmetoloq kimi fəaliyyət göstərən Ümmi-Rəhlə Qüşeyriya Peyğəmbər Həzrət Məhəmmədin (ə) yanına gələrək baş əyir ıə ona müraciət edərək deyir: «Ey Allahın Elçisi, mən məşşatəlik ilə məşğul olaraq qadınları bəzəyirəm ki, onlar öz ərlərinin xoşuna gəlsinlər. Əgər bu dinimizin qanunlarına ziddirsə, mən daha bununla məşğul olmaram». Peyğəmbər qadına cavab verir: «Ümmi Rəhya, qadıları bəzəməkdə davam et, qoy onlar öz ərlərinin xoşuna gəlsinlər» (bax: «Nizamül- hüküməti-navabiyə (Peyğəmbərin idarə sistemi). Başqa bir hədisdə deyilir ki, Mədinə şəhərində kosmetologiya ilə məşğul olan Ümmi-Ətiyyə və Ümmi Həbibə adlı 2 bacı Peyğəmbər Həzrət Məhəmmədə (s) müraciət edərək öz işlərini davam etdirmək üçün icazə istəyirlər. Peyğəmbər icazə verir və hətta Ümmi-Ətiyyəyə bir neçə qiymətli məsləhət verir: «Qadınların üzünü parça ilə silmə, belə ki, parça üzün təravətini korlayır» (bax: Təbrizi «Makarimur- əxlaq»). İslam tarixindən məlumdur ki, qadınlar həmişə dini hökmlərin öyrənilməsi və tədqiqinə böyük maraq göstəriblər və mömün adamlar onları bu işə həvəsləndirirdilər. Peyğəmbər Həzrəti Məhəmmədin (s) arvadları və qızları qadınlara müsəlman qanunlarını izah etməklə bu sahədə yığılıb qalmış çətinlikləri həll edirdilər. Qadınlar daha çox «ümmi-mömin» Aişəyə müraciət edirdilər. Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, hətta kişilər də ona müraciət edərək öz suallarına cavab tapa bilirdilər.
Aişənin bacısı oğlu onun haqqında yazırdı: «Mən Aişənin poeziya sahəsində biliyinə təəccüblənmirəm, ona görə ki, o Əbu-Bəkrin qızıdı. Fiqh sahəsində bilikləri məni təəccübləndirmir, çünki o peyğəmbərin arvadıdır. Məni onun tibb sahəsində bilikləri heyran edir, çünki mən onun, onları haradan əldə etdiyini bilmirəm». Tarixçilər hicrətin ilk əsrində fiqh elmi və tarixi sahəsində qadınların rolundan danışarkən Peyğəmbərin zövcələri Aişə və Ümmi-Səlimənin, eləcə də Ümmi-Səlimənin qızı (Peyğəmbərin ögey qızı) Zeynəbi və Əbubəkir qızı Əsmanın adını çəkirlər. Fatimə məktəbində dərs almış Ümmi-Eyman, Fizzə və Əsma Umeys qızı dini məsələlərdə müstəqil mövqeyə malik idilər. Tarixi kitablarda məlumat var ki, Ümmi-Əbd və Ümmi-Vərəqə kimi ilahiyyat elminə vurğun qadınlar icma namazına rəhbərlik edirdilər. İslamın bəzi məşhur alimləri qadınlardan dərs alır, bundan nəinki utanır, hətta bununla fəxr edirdilər. Hədislər üzrə alim İbn Cövzi öz müəllimi olan Şehda adlı qadına çoxlu hədis həsr etmişdir. Hədislərin, tarixin və terminlərin təfsiri üzrə böyük mütəxəssis sayılan Əllamə Süyüti yazırdı ki, bir çox elmlər üzrə onun müəllimləri qadınlar olub. Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, İslam aləmində uzun əsrlər boyu qadınlara hakim olmaq, hökm çıxartmaq, başqalarına müctəhidlik etməyə icazə verməyə icazə verilmirdi. Şafii, maliki və zeydi təriqətlərinə görə «qadın» qazi olub, hökm çıxarda bilməzdi. Hənəfi fiqh məktəbində isə qadınlara ancaq onların şahidliyinin qəbul edildiyi işlərdə qazilik etməyə icazə verilirdi (məsələn, əmlakla bağlı məhkəmə işlərində). Qadınların şahidliyinin qəbul edilmədiyi məhkəmə işlərində, (məsələn, qisas, zorakılıq, cinayətin ağırlığına görə hökm çıxartmaq və s.) qadın hakim ola bilməzdi. Orta əsrlərdən bizə bir sıra rituallar gəlib çatıb. Bəy və gəlin üzüklərini taxanda, bəyin qardaşı və ya başqa qohumu gəlinin belinə qırmızı bafta bağlayaraq deyir: «Anam-bacım qız gəlin, əl-ayağı düz gəlin, yeddi oğul istərəm, bircə dənə qız, gəlin». Adama elə gəlir ki, bu qədim deyim bizim dövrümüzdə də toyun bəzəyi olmalıdır. Amma bu günün reallığı bu qədim deyimi təhlükəli mənalandırır: cinsə görə selektiv seçici abortların sayını artıb. Selektriv abort onunla dəhşətlidir ki, texniki tərəqi amoral olan bir seçimə imkan verərək cinayətə çevrilir. Ona görə ki, ultrasəs diaqnostikası uşağın cinsini o zaman müəyyən edir ki, qanun belə müddətli hamiləliyi pozmağı qadağan edir (əlbəttə, əgər bunun ananın həyatı və sağlamlığına təhlükə yoxdursa). «Yeddi oğul istərəm, bircə dənə qız gəlin» qender filmi çox kəskin alındı, ona görə ki, seleksiyanın reallığı tamamilə dərk edilmirdi. Həqiqətin güzgüsünə baxıb öz-özünü, dostunu, qonşunu görmək çox çətindir. Təbiidir ki, film kişi tamaşaçıların adekvat gur reaksiyasına səbəb oldu. Sosial status, intellektual səviyyə, tutduğu vəzifədən asılı olmayaraq ilk impuls psixoloji uşaqlaşma oldu. Film 2002-ci ilin payızında Bakıda keçirilən «Şərq-Qərb» beynəlxalq festivalında göstərildi. Baxışdan sonra keçirilən müzakirələrdə çıxış edən məşhur rejissor müharibə vaxtı oğlan uşaqlarının doğum sayının artdığını deyən alimlərə istinad edərək xeyirli «özünü qoruma instinktininə təzyiq göstərməməyə, əksinə ona qulaq asmağa» çağırırdı. Dünya müharibələrinin səbəbi iqtsiadiyyat və din deyil, kişi anlayışları, hakimiyyətə patoloji can atma və kişi özünütəsdiqinin aqressiv formasıdır. Hərbi dövrdə oğlan uşaqlarının daha çox doğulması –təkamül fakorudur və tənzimlənməyə uymur. Dərk edilən seleksiya isə amoraldır. Bu gün «instinklərin» qorunmasına yox, mənəviyyatın yüksəlməsinə çalışmaq lazımdır – axı biz XXI əsrdəyik. Rejissor kuluarda mənə yaxınlaşaraq öz mövqeyini çox qarışıq şəkildə izah etməyə başladı. Dedi ki, onun arvadı bir-birinin ardınca onun üçün qız doğanda onun heysiyyətinə çox toxunub. Lakin, sonra o sakitləşib «dərk edib» və qızlarını çox sevir. Çox maraqlıdır ki, bədnam «qadın məntiqi» danlayanda nəyi nəzərdə tuturlar? Bu da başqa bir nəzər nöqtəsi – «Exo» qəzetində məşhur alim Eldar İsmayılovun məqaləsi çap olundu. Bu ilin yayında mən Amerikadan olan elmi təşkilatın Rusiyada tarixçi tələbələr üçün təşkil etdiyi seminarın işində natiq qismində iştirak etməyə dəvət olundum. Dərs günlərinin birinin sonunda çox hörmət etdiyim beynəlxalq donor təşkilatının keçmiş sovet respublikaları olan Azərbaycan və Tacikistanda qender probleminin vəziyyəti haqqında 2 sənədli filmə baxmağı təklif etdilər. Tacik versiyası qadınların narkobiznesdə iştirakı məsələsinə toxunurdu. Söhbət cinayətkar, bir neçə cəlb olunmuş və cəzasını almış tacik qadınlarının qəmli taleyindən gedirdi. Film çox nəsihətverici idi, həbsxanada çəkilmiş və müşahidə obyekti dərin peşmançılıq keçirən qadınlar idi. Filmin təbliğatçı xarakteri açıq-aşkar idi. O təkcə qadınların narkobiznesdə iştirakına deyil, ümumiyyətlə narkobiznesə qarşı idi. Belə filmi təkcə Tacikistanda deyil, keçmiş SSRİ-nin başqa respublikalarında, Avropa və ABŞ
daxil olmaqla dünyanın bir çox ölkələrində – çəkmək olardı. Hər halda tamaşaçıda qadınların narkotik və milli mentalitetdən doğduğu təsəvvürü yaranmır. Növbəti film bizim idi, bizim ustalarımız tərəfindən çəkilmişdi və elə bil ki, sırf milli, tipik Azərbaycan mövzusu idi. Hər halda filmin yaradıcılarının fikri belə idi. Filmin əsas ideyası onda idi ki, azərbaycanlı ailəsində qızın doğulması onun başçısı üçün faciədir. Bunun bütün Azərbaycan cəmiyyəti üçün ümumi olduğu aşkardır. Bu mövzuda müsahibə verən qadınların hamısı səs-səsə verərək qızların doğulmasının onlar üçün necə faciəli nəticələr verdiyini bildirirlər. Bəli, bizim kişilər ailədə oğlan uşağının doğulması xəbərini böyük entuziazm ilə qarşılayırlar. Qız uşağı doğulanda bu heç də qəzəb hissi ilə müşayiət olunmur. Əlbəttə ailədə ancaq qızlar doğulanda bəzən məyusluq hissi olur. Amma filmdə göstərilmiş bu hadisə Azərbaycan mentalitetinin dərinliklərində olan qadına nifrət sindromunun adi halı kimi qiymət almamalıdır. Halbuki, filmin yaradıcıları istər-istməz məhz bu fikri tamaşaçılara aşılamaq istəyirlər. Mən M.Lomonosov adına Moskva Universitetinin tələbəsi olarkən, azərbaycanlı tələbələrin yığıncağında müzakirə olunan bir məsələ yadıma düşdü: “Bir cənub şəhərində” filmini ümumittifaq tamaşaçılarına göstərməyə dəyər ya yox. Axı film patriarxallığın təzahürləri və həyatımızın geri qalması haqqında idi. Bu bizim xalqı gözdən salmaz ki? Xeyir gözdən salmadı, çünki film həyati idi. Bizi pərt edən sücet isə filmdə, təmiz, tərbiyəli, tam sivil insanların sağlam münasibətləri fonunda baş verirdi. Əlimizdə olan filmdə isə ancaq qara tonlar mövcud idi. Heç bir əsası olmadan xalqın gözdən salınması açıq-aşkar idi. Bəli bizim respublikada problemlər çoxdur. Onlar haqqında danışmaq və açıq yazmaq, bu mövzuda bədii və sənədli filmlər yaratmaq lazımdır. Amma bizə bizi nadan, geridə qalmış adam kimi göstərən qondarma sücetlər lazım deyil. Film haqqında daha bir rəy: jurnalist Mila Fərəcullayeva qeyd edir ki, bu filmə baxış zamanı ondan bir komanda üzvü kimi tez-tez soruşurlarmış: «Bu filmin televiziya ilə translaysiyası zamanı problemləriniz olmadı ki?» Yox deyə cavab verirəm. Və bu bizim yerli fenomendir. Bir tərəfdən qender qeyri-bərbarəliyi çox pis dərk olunur. Digər tərəfdən isə qender üzrə yazılmış yaxşı məqalələrin çapı ilə, mövzu üzrə rolik və filmlərin, televiziya verilişlərinin translyasiyası ilə problem yaranmır. Əksinə telekanallar böyük ictimai resonans yaradacaq süceti efirə böyük həvəslə buraxırlar. Bu reytinq və reklam axınıdır – hər şeyi normaldır. Çap KİV-də qender üzrə məqalələrin sayının minimal olması başqa məsələdir. Bir dəfə müxtəlif qeyri hökumət ictimai təşkilatlarının qender tematikası üzrə tədbirlərini daim işıqlandıran jurnalist qız mənim «qender» nə olduğunu bilirsənmi?- sualıma səmimi cavab verdi: «Doğrusunu desəm, Mila xanım, mən bilmirəm». Qender bizim jurnalistlərin çoxu tərəfindən «qadın» məsələsi kimi başa düşülür. «Kişilərin diskriminasiyası» kimi qender məsələləri hüquqi profilli qender-ekspertlərdən başqa çox az adama məlumdur. Buna görə də hətta doğma redaksiyada məndən tez-tez soruşurlar «Yenə də qenderə aid məqalə verirsən? Axı bizim həftəlik «Femina» əlavəmiz çıxır!» Mən isə özümü çox zəhlətökən hiss edərək 100-cü dəfə izah edirdim ki, mətbəx, moda, «qısqanclıq» və «necə ərə getmək» haqqında düşüncələr oxucu marağına səbəb olur, amma bu qender deyil. Onda qender nədir – deyə redaktor müavini 100-cü dəfə məndən soruşur və cavab gözləmədən məqaləni təsdiqləyir. Qeyri-müsəlman ölkələrində tez-tez soruşurlar: qızlara və qadınlara ədalətsiz münasibət Qurandan gəlir? Əlbəttə ki, yox, Quranda mahiyyətcə qender olan çoxlu proqressiv fikirlər var. Amma hüquqi və davranış normalarının toplusu olan şəriət də var və belə hesab olunur ki, onlar Qurana əsaslanır. Bəzi şeylər əsaslanıb, çoxusu isə yox. Şəriət tarixi olaraq bir çox ilahiyyatçı və sxolast nəslinin kollektiv işinin nəticəsidir, heç cürə vahid Allah kitabı deyil. Şəriət dinin dövlətdən ayrı olmadığı ölkələrdə müsəlmanların həyatına çox dərindən daxil olmuşdur. Və son illər dünya islam ekstremizmi ilə üzləşdi ki, Quranın ruhundan deyil, müasir insanın heç cürə qəbul edə bilməyəcəyi şəriət doqmalarından faydalanır. Hətta vəhabilərin islama istinad edərək haqq qazandırdıqları bədnam «cihad» Quranda «özündə olan ancaq şeylə mübarizə» kimi izah olunur. O ki, qaldı keçmiş SSRİ-nin müsəlman xalqlarına onlar xristianlardan daha çox savadlı din xadimlərindən, ilahiyyatçılardan məhrum idilər. Bu da savadsız, ərəb dilini bilməyən, Quranı oxumamış, amma öz avtoritetinə hörmətə və mənəviyyata can atan əhalidən gələn nəzirlərə göz dikən mollaların meydana çıxmasına səbəb oldu. Fərqlərə baxmayaraq, onlar 2 əsas aprior prinsipə əsaslanırlar.
▪ qadınlar və kişilər arasındakı fərqlər ancaq bioloji xarakter daşıyır ▪
MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR
▪ Mətbuatda kişi və qadın obrazı ▪
▪
Onların amazon tayfasına münasibəti necədir və onlar «zaman maşını» ilə o dövrə düşsəydilər nə edərdilər?
Большой толковый социологический словарь. Пер. с англ. – М., 1999, Т.1 Образы ъенщин в современной российской ъурналистике. Ассоциация ъурналисток. – М., 1998 Современный философский словарь. Под. ред. В.Е. Кемерова. Лондон 1998
Труды СПБ-филиала ИС РАН. – СПБ., 1997 Rubin G. The Traffic in Women: Notes on the «Political Economy» of Sex. – In: Towards an Anthropology of Women. Reiter R. (eds.) New York and London: Monthly Review Press, 1975 Yüklə 348,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|